Goran Nikolić

ŽRTVE RATA IZMEDJU   NAUKE   I   PROPAGANDE

O problemu žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji objavljeno je u nekoliko proteklih decenija, na prostorima bivše jugoslovenske države i van nje, na stotine članaka, intervjua, studija i knjiga. Nijedan od ovih radova nije, medjutim, ni iz daleka dobio toliko publiciteta u javnosti i bio toliko hvaljen i osporavan kao knjiga Dr Bogoljuba Kočovića Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji [1]. Knjiga se po prvi put pojavila 1985-te godine u izdanju Londonskog Našeg dela i u nekoliko narednih godina nije pobudila veću pažnju jugoslovenske javnosti i to kako u zemlji tako i u inostranstvu [2]. U jugoslovenskoj emigraciji se   osim jednog članka u Novoj Hrvatskoj (London), kritičkog osvrta u Republika Hrvatska (Buenos Aieres) i recenzije u časopisu Naša reč (London) pojavilo   još svega nekoliko članaka, osvrta i prikaza ali bez ikakvog poznavanja teme na koju su se osvrtali. [3] U zemlji, pak, nije bilo nikakih zvaničnih komentara. Sa rasplamsavanjem   srpsko-hrvatskog, prvo medijskog, a potom i stvarnog rata, pominjanje Kočovićeve knjige je postalo sve učestalije. Reakcije na knjigu su bile vrlo   različite. Gotovo po pravilu one su bile pozitivne kada su dolazile sa hrvatske i muslimanske i negativne kada su dolazile sa srpske strane. Za jedne je to bilo „ozbiljno delo jednog poštenog Srbina“ [4, a za druge „vešta manipulacija“, „prljavi posao za druge“ itd. [5]  Ovo na prvi pogled izgleda vrlo čudno jer je Kočović uložio dosta truda da bi nepristrasno i na jedan ubedljiv način argumentovao svoje tvrdnje i postavio ih po svim pravilima naučne proverljivosti.

IZRAČUNAVANJA I POPISI ŽRTAVA DRUGOG SVETSKOG RATA

Do broja od 1.014.000 poginulih u toku Drugog svetskog rata u Jugoslaviji Bogoljub Kočović je došao matematičkim izračunavanjima koja su počivala na zvaničnim demografskim podacima jugoslovenske statistike do 1940. godine (podaci o stopama rađanja, smrtnosti i čistog prirodnog priraštaja po pokrajnama i veroispovestima itd), i na izvesnim pretpostavkama: o verovatnom razvoju prirodnog priraštaja od 1940 do 1948, o verovatnom broju nerodjenih zbog ratnog stanja, o verovatnom broju izbeglih gradjana Jugoslavije u toku i neposredno nakon rata i na kraju odbijanjem broja stanovnika onih područija koja su nakon 1945 priključena Jugoslaviji od popisa iz 1948 godine (Istra, Rijeka, Kvarner, Zadar, Julijska krajina itd.). [6]

Četiri godine nakon objavljivanja Kočovićeve knjige (1989) objavljena je u Zagrebu, u izdanju Jugoslovenskog viktimološkog društva, knjiga hrvatskog naučnika Vladimira Žerjavića Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu. [7]

Iako ovaj autor za vreme pisanja svoje knjige, po sopstvenim rečima, nije bio upoznat sa   Kočovićevim delom i iako je izačunavanju žrtava prišao jednom drugom metodom, rezultati oba autora se u mnogome podudaraju: Žerjavić je izračunao 1.027.000 poginulih tako da je razlika izmedju njegovog i Kočovićevog proračuna samo 13.000. [8] Procene su slične i kada se radi o gubicima po pojedinim nacionalnim grupama. [9] Tako je po Bogoljubu Kočoviću u toku drugog svetskog rata u Jugoslaviji živote izgubilo 487.000 Srba, 207.000 Hrvata, 86.000 Muslimana, 60.000 Jevreja, 50.000 Crnogoraca, 32.000 Slovenaca, 26.000 Nemaca, a prema Žerjaviću 530.000 Srba, 192.000 Hrvata, 103.000 Muslimana, 57.000 Jevreja, 20.000 Crnogoraca, 42.000 Slovenaca i 28.000 Nemaca   (vidi tabelu broj dva) [10]. Interesantna je pri tome činjenica da Žerjavić, kao Hrvat, dolazi do toga da je stradalo više Srba (za 43.000), a manje Hrvata (za 15.000), nego što je to izračunao Srbin Bogoljub Kočović. [11]

 Iste 1989 godine u Jugoslovenskoj javnosti su se pojavile i prve informacije o jugoslovenskom Poimeničnom popisu žrtava Drugog svetskog rata, obavljenog 1964 godine, a dotada široj jugoslovenskoj javnosti potpuno nepoznatog. [12] Iako su jugoslovenske vlasti u posleratnom periodu u više navrata imale nameru i pokušavale (1946-48, 1950) da popišu žrtve Drugog svetskog rata one su to tako učinile tek 19 godina nakon njegovog završetka. [13] Povod za ovaj popis je bio zahtev Nemačke vlade, postavljen   te godine u obnovljenim pregovorima o ratnim reparacijama, da se jugoslovenske tvrdnje o ratnim gubicima dokažu i raščlane. Nemačka strana je kao uslov za regulisanje finansijske nadoknade žrtvama rata tražila da joj se dostave liste sa preciznim podacima i imenima žrtava jer joj se činilo da je brojka od 1.700 000 poginulih nije neralna. Jugoslovenska vlada je stoga donela, na svojoj sednici od 10.6.1964, 0dluku da se ovaj popis sprovede. [14] Formirana je centralna, republičke i sreske popisne komisije i popis je obavljen po srezovima i republikama, a na kraju je centralizovan, na saveznom nivou, i obradjen u Jugoslovenskom zavodu za statistiku. Celokupna gradja je stavljena u 2800 sanduka i dve godine kasnije, 1966, štampana ali samo za internu upotrebu. [15] Tom prilikom je Savezni zavod za statistiku iz Beograda napravio i procenu demografskih i stvarnih žrtava. Prema toj proceni ukupan demografski gubitak Jugoslavije u Drugom svetskom ratu iznosio 2.056.510, a broj stvarnih žrtava oko 1,100.000.

Ovaj popis je medjutim ostao istrazivačima nedostupan do kraja 80-tih godina, jer je na njega stavljena oznaka „državne tajne“. Razlog tome je što je prema njemu u Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata poginilo nešto manje od 600.000 osoba (tačnije 597.323), [16] a to se nikako nije uklapalo u političke kalkulacije jugoslovenskog vrha i dotadašnju sliku o Drugog svetskog   rata i njegovih žrtvama. Na prvi pogled se čini da rezultati ovog popisa u mnogome odstupaju od Kočovićevog proračuna. No samo na prvi pogled.   Kako ovim popisom nisu popisani poginuli pripadnici svih ne-komunističkih ratnih formacija jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina,   žrtve komunističkog terora, kao i da su podaci za pojedine nacionalne grupe (Jevreji, Romi) [17] nepotpuni i prilično nepouzdani može se sa osnovom pretpostaviti da su njegovi rezultati sasvim blizu Kočovićevih. Na to, uostalom, upućuju i gore pomenute   procene, napravljene tom prilikom, o demografskom i stvarnom broju žrtava.

*Žrtve komunističkog terora i iseljeni u periodu od 1945 do 1948

**Bez pripadnika ne-komunističkih formacija i žrtava komunističkog terora

Tabela broj 1: Uporedni pregled broja poginulih i ukupnih demografskih gubitaka u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji prema Bogoljubu Kočović u, Vladimiru Žerjaviću, Vladeti Vučkoviću i Poimeničnom popisu žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji .

  Rezultate Kočovićeve knjige potvrdio je i Prof. Dr Vladeta Vučković, čovek koji je   1947 za potrebe jugoslovenskih vlasti matematički izračunao broj žrtava Drugog svetskog rata. U proleće te godine on je, prema sopstvenim rečima, kao nameštenik u Saveznom zavodu za statistiku u Beogradu dobio od direktora ovog ureda, Dolfe Vogelnika, zadatak da izračuna „za druga Kardelja“, šefa jugoslovenske reparacione komisije i čoveka broj 3 u jugoslovenskom komunističkom vrhu, gubitke jugoslovenskih naroda   prouzrokovane ratom. [18] Ovim podacima je jugoslovenska delegacija trebala da potkrepi zahteve Jugoslavije za reparacijama na konferenciji o miru u Parizu. Vučković je po svoj prilici trebao samo matematički da dokaze već „zadate veličine“ žrtava od strane jugoslovenskog komunističkog vrha. Ono je brojku od 1.700.000 počelo da upotrebljava u javnosti   već od sredine 1945 godine ili tačnije rečeno od Titovog govora u Ljubljani od 26.5.1945 [19]. Mitar Bakić, generalni sekretar Jugoslovenske vlade u izjavi predstavnicima strane štampe od 19.8.1945, izmedju ostalog rekao i to da je Jugoslavija izgubila „1.685.000 ljudskih života, od čega je preko 75% streljano ili izgubilo živote u fašističkim logorima ili fabrikama smrti“. [20] U svom radu Vučković se suočio sa kratkoćom vremena, nedostatkom i nepostojanjem potrebne gradje kao i nepostojanjem valjanih tehničkih pomagala potrebnim za jedan ovakav projekat. No posao je i pored toga uspešno priveden kraju. Koristeći rezultate dva jugoslovenska popisa stanovništva iz medjuratnog perioda (1921 i 1931), jugoslovensku demografsku statistiku (podatke o radjanju, umiranju i čistom prirodnom priraštaju) kao i rezultate statistike susednih zemalja u prethodnih 80 godina   (Austrijskih za Sloveniju i Bosnu i Hercegovinu, Madjarskih za Vojvodinu i Hrvatsku, italijanskih za Kosovo i Metohiju i Dalmaciju i Bugarskih za Makedoniju i delove istočne i južne Srbije) na osnovu kojih je napravio konstrukcije demografskog razvoja, autor je zaista došao do toga da su gubici Jugoslavije u Drugom svetskom ratu iznosili 1.700000 žrtava. No za razliku od tvrdnji njegovih pretpostavljenih to je za njega bio demografski, a ne broj stvarnih žrtava. [21] Pod demografskim gubicima su, naravno podrazumevani ne samo poginuli već i nerodjeni, iseljeni, nestali itd. Vučkoviceva i Kočoviceva procena se slažu jer ako se od Kočovićeve cifre za period 1941-1948   (iznosi 1.985.000) oduzme oko 285.000 žrtava komunističkog terora i iseljavanja od 1945 do 1948   dolazi se tačno do Vučkovićeve procene   od 1.700.000 demografskih gubitaka za period 1941 - 1945 godine. [22] Edvard Kardelj i ljudi iz njegovog okruženja su medjutim, bilo zbog nerazumevanja bilo zbog političke kalkulacije i vlastite verodostojnosti, uzele broj od 1.700.000 kao broj poginulih, a ne kao demografski gubitak. Jednom prihvaćen od „najvišeg   partijskog rukovodstva“ ovaj broj je tako postao zvaničan broj žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji i on se u jugoslovenskoj javnosti nije mogao dovoditi u pitanje i opovrgavati. Može se reći da je ta cifra postala   jedan mit koji se, gotovo neokrnjen, održao sve do urušavnja komunističkog režima u Jugoslaviji, krajem osamdesetih godina.

Rasplamsavanjem srpsko-hrvatskog medijskog rata obe su strane počele pitanje ratnih žrtava ponovo upotrebljavati u svom medjusobnom razračunavanju. Srbi su nastojali da „odbrane“ postojeći broj i eventualno ga uvećaju, a Hrvati da smanje postojeći koliko je to više moguće. Pri tome su obe strane grozničavo tražile u naučnoj literaturi dokaze koji su trebali da potvrde „njihovu istinu“. Tako je hrvatska strana i „otkrila“ i u Zagrebačkom nedeljniku Danas obzanila Pojedinačni spisak žrtava Drugog svetskog rata. [23]

* Bez pripadnika ne-komunističkih formacija i žrtava komunističkog terora

** Pripadnici Nemačke nacionalne manjine u Jugoslaviji nisu bili, osim pripadnika komunističkog/partizanskog   pokreta otpora i njihovih saradnika, obuhvaćeni ovim popisom .

Tabela br.2   Uporedni pregled broja poginulih po nacionalnoj pripadnosti prema Bogoljubu Kočoviću, Vladimiru Žerjaviću i Poimeničnom popisu žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji . [24]

*Bez pripadnika ne-komunističkih ratnih formacija i žrtava komunistickog terora

**Pripadnici nemačke nacionalne manjine nisu, osim pripadnika komunističkog pokreta otpora i njihovih saradnika, obuhvaćeni ovim popisom.

Tabela broj 3:   Uporedni pregled broja poginulih po nacionalnoj pripadnosti prema Bogoljubu Kočovicu, Vladimiru Žerjavicu   i   Poimeničnom popisu Žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji,   izraženo u procentima . [25]

Pokušaj dr Životija Djordjevića da u svojoj knjizi „Gubici stanovništva Jugoslavije u vreme drugog svetskog rata“, objavljenoj 1997 u Beogradu, opovrgne Kočovićeve tvrdnje i dokaže da je u Jugoslaviji stradalo još više od 1,700.000. žrtava završio se dosta neslavno. [26] Pomenuto delo ne samo da se na momente spuštalo na nivo vulgarne   političke propagande već nije moglo da izdrži ni matematičku i logičku proveru postavljenog izračunavanja i dokazivanja. [27]

No ako je sve to tako i ako je Kočoviceva knjiga izdržala sve dosadašnje udare naučnih provera odakle onda tolike kontraverze oko nje?

Generalno se može reći da su ti sporovi nastali i opstali samo iz političkih razloga.

Kako je to dobro poznato društvene su nauke, za razliku od prirodnih,   vrlo često direktno povezane sa vrednosnim sistemima društvene sredine u kojima nastaju i egzistiraju pa tako njihova „objektivnost“ i „nepristrasnost“ ne garantuje istovremeno i njihovu nužnu prihvaćenost od iste .

ZLOČIN I KAZNA BEZ KATARZE

Kočović je korektno obavio posao demografa ali je njegova knjiga upala u društveni kontekst u kome je pitanje žrtava Drugog svetskog rata bilo jedno od sredstava u medjusobnom razračunavanju jugoslovenskih naroda. Iako je knjiga ugledala svetlo dana tačno četrdeset godina nakon završetka rata to ipak nije bilo dovoljno da se prema ljudima i dogadjajima   stvori potrebna distanca. Osim toga procesi iz kojih je ovo pitanje izviralo ne samo da nisu bili završeni već u vreme izlaska iz štampe ovog   dela nisu bili ni dostigli svoj zenit pa se problem žrtava neprestano aktualizovao. No da budemo jasniji. U toku Drugog svetskog rata na prostorima tzv. Nezavisne države Hrvatske (delovi današnje republike Hrvatske, Bosna i Hercegovina i Srem, deo danasnje severne Srbije) počinjen je zločin genocida nad Srbima. U nastojanju da Hrvatsku „oslobodi“ od Srba tadašnji hrvatski kvislinški rezim je odmah po prebacivanju glavnine nemačkih trupa sa južnoslovenskih prostora na istočni front krenuo u proterivanje, pokrštavanje i masovne likvidacije Srba i to kako na terenu (pre svega u velikim gradovima i brdskim krajevima) tako i u nekoliko koncentracionih logora (Jasenovac, Stara Gradiška, Jadovno itd.). [28] Nošeni duhom vremena i traumatičnim predstavama nacionalnog romantizma, o „Hrvatskoj u povjesnim granicama“ i Srbima kao „remetilačkom faktoru“, pripadnici hrvatskog režima i njihove partijske milicije - ustaše, bili su uvereni da iskorenjivanjem Srba vrše jednu veliku istorijsku misiju. O tome najbolje govore reči sefa Hrvatske nadzorne službe   Vladimira Singera: “...mi imamo zadaću da ispunimo jednu povjesnu nepravdu nanesenu Hrvatskom narodu. Iz hrvatskog korpusa je izvučen trbuh- Bosna i tu su se naselili Srbi. Prodrli su i u Hrvatsku i ugrozili nam egzistenciju. I mi moramo to očistiti. Jednu ćemo trećinu pokrstiti, jednu pobiti, a jednu trećinu ćemo proterati preko Drine“. [29] Bio je to, svakako, dogadjaj bez presedana u Srpsko-Hrvatskoj istoriji i prvi direktni i otvoreni sukob dva, toliko bliska, naroda. O veličini te tragedije najrečitije govore reči Kristiana Kinda (Christian Kind): „Nasuprot Nemcima koji su zločinačka dejstva svojih specijalnih policijskih jedinica i trupova smrti na istoku Evrope držali daleko od očiju javnosti Pavelićev režim nije ništa skrivao. Sa jedne strane oni su se trudili da, sa obzirom na skromnu podršku u stanovništvu, uvuku što veći broj ljudi u ove zločinačke poduhvate, a sa druge sve one koji su se tome suprotstavljali smatrali su opasnim po opstanak države“. [30] Razmere, brutalnost i organizovanost ovoga zločina duboko su potresle i urezale se u psihu Srba i gurnuli ih u oružani ustanak. Sve kasniji pokušaji korekcije i ublažavanja ustaške politike i njihovo obuzdavanje od strane Nemaca nije više mogla povratiti   poverenje Srba i umiriti ih. [31]

Srpski živalj na tim prostorima je, sve do završetka Drugog svetskog rata, ostao masovna baza za regrutovanje pripadnika monarhističkog (četnickog) i komunističkog (partizanskog) pokreta otpora. Centri otpora su se neprestano premeštali sa jednih na druga podrucija ali otpor i pored svih mera represije nije prestajao. Stvorena atmosfera nesigurnosti i straha je podigla na ustanak čak i ona srpska područija u kojima, iz ovih ili onih razloga, Srbi nisu bili izloženi neselektivnom teroru.

Iako se jugoslovenski komunistički vrh nakon Drugog svetskog rata radikalno obračunao sa Hrvatskim kvislinškim režimom i njegovim pristalicama on, nažalost, nije učinio sve da bi ova ratna trauma i nestala.

UPOTREBA ŽRTAVA

U posleratnom periodu pitanje ratnih gubitaka je postalo jedan od predmeta sporova jugoslovenskih naroda i to pre svega Srba i Hrvata. Ovaj konflikt je u emigraciji bio otvoren dok je u zemlji, zbog prirode režima i njegove politike održavanja ravnoteže izmedju jugoslovenskih naroda, bio prikriven i samo na momente se, pre svega u periodima „popuštanja“ ili slabljenja režima,   pojavljivao u javnosti. Pokušaji da se potiskivanjem, ublažavanjem i pravljenjem veštačke ravnoteže   pomire zavadjene strane nije dugoročno davalo rezultate. Pitanje žrtava Drugog svetskog rata lebdilo je kao sena iznad srpsko hrvatskih odnosa. Prilikom svake   medjunacionalne krize ono je iznova isplivavalo na površinu i postajalo predmet   njihovih sporova. Hrvatsko odbijanje da, iskreno, priznaju počinjeni genocid i stalno traženje izgovora i opravdanja za njega onemogućavalo je katarzu, a time i lečenje ratnih trauma

  To je kod Srba samo dalje raspaljivalo strasti   i teralo ih u njihovo, kao u ostalom i hrvatsko, staro iskušenje zvano megalomanija. [32]

Kočovićeva knjiga je uvučena u ovu arenu medjunacionalnih sporova i dogodilo se ono sto se „moralo“ dogoditi.

Hrvati i Muslimani su prihvatili Kočovićevu knjigu jer je ona dokazivala da je u ratu stradalo manje Srba nego sto su to sami Srbi tvrdili, čime je i teret njihove odgovornosti za strahote bratoubilačkoga rata izgledao manji ili se pak gubio u sveopštom balansu žrtava. [33] Neki Hrvati su preko nje ne samo minimalizovali razmere počinjenih ratnih zločina na teritoriji tzv. Nezavisne države Hrvatske već ih na momente i potpuno negirali. Kočovićeva nacionalnost, akademska titula, karijera i način na koji je knjiga napisana i njene tvrdnje dokazivane neprestano su isticane u prvi plan da bih se odmah iza njih pokušavale proturiti iskazi i podaci koji nemaju nikakvo uporište u njegovim tvrdnjama. Tako na primer u svom pismu Pariskom „Le Monde“ od 12.4.1991 jedan hrvatski intelektualac (Prof. Dr Mirko Grmek) veli: “Dve skorašnje demografske studije pristupaju tom pitanju na kompetentan način. Jedna je proizvod jednog Srbina g. Bogoljuba Kočovića; druga jednog Hrvata, g. Vladimira Žerjavića...... Broj ubijenih Srba zbog rata je izmedju 370.000 i 520.000; onaj (broj) Hrvata izmedju 200.000 i 350.000. Proporcionalno, drugi nisu bili manje pogodjeni nego prvi“ [34] .

Isticanje rezultata pomenutog dela je tako ostavljalo utisak da se njome rasklimava srpska i cementira, indirektno, hrvatska strana istine. Bila je to, kao što je u ostalom i uvek kada je propaganda u pitanju, borba simbola i tu više nije bilo važno šta su stvarne činjenice i šta se zapravo dogodilo. Važni su bili samo utisci, jer se propaganda i ne interesuje za činjenice već za utiske i iz njih proizašle emocije koje trebaju da pomognu opravdanju i pobedi projektovanog cilja. Činjenicni stavovi o prošlosti i sadašnjosti imaju za propagandu   utoliko smisla i bivaju od nje prihvaćeni samo ukoliko su saglasni sa njenom slikom sveta i mogu korisno da joj posluže. U protivnom bivaju prećutani, iskrivljeni, odbačeni   ili označeni kao „propaganda“.

Bogoljub Kočović je tako, protiv svoje volje, uleteo u tudje scenarije i doživeo ono što je najmanje želeo [35]. Njegova knjiga, koja je svojom neutralnom analizom žrtava rata trebala da pomogne boljem međusobnom razumevanju Srba i Hrvata, postala je samo još jedno sredstvo u njihovom razračunavanju, a on je postao, za jedne „korisna naivčina“ [36] , a za druge „izdajnik“ [37].

Fusnote:

[1]   Dr   Bogoljub Kočović je rodjen 1920. Godine   u Sarajevu.   Neposredno pre Drugog svetskog rata završio je dve godine prava u Beogradu, studije je nastavio u Parizu, a nakon njegovog završetka diplomirao i doktorirao na Sorboni sa tezom Territoire Libre de Trieste   (Slobodna zona Trst). Pored toga diplomirao je na pariskom institutu za medjunarodno pravo i dobio diplomu magistra ekonomije na Ruzveltovom cikaskom univerzitetu. Od 1947 do 1951 radio je kao saradnik u francuskom Nacionalnom centru za naučna istraživanja (CNRS), potom je bio advokatski pripravnik u Kanadi i najzad u SAD i Francuskoj dvadeset godina radio i nalazio se u rukovodećim telima multinacionalnih kompanija. Pored pomenute teze o Trstu, objavio je 1960 godine u Čikagu i tezu Oligopoly in the American capitalistic System, a 1985 godine u Londonu   Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.   Godine 1998 je objavio dvotomno delo Etnički i demografski razvoj u Jugoslaviji od 1921. do 1991 , a 1999 knjigu Nauka, nacionalizam i propaganda . Valja još reći da je Kočovic bio i   jedan od najuglednijih i najaktivnijih pripadnika jugoslovenske liberalne emigracije. Bio je jedan od dva osnivača pariskog tromesečnog časopisa Dialoge   čiji je direktor bio od 1992 do 1997 godine.

  [ 2 ] Dr Bogoljub Kocović: Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, „Naše delo“, London 1985; Drugo izdanje, Svjetlost, Sarajevo, 1990.

  [ 3 ] Vidi Nova Hrvatska, Londn broj 20/85; Republika Hrvatska, Buenos Aires, broj 153/86 i Naša reč, London, broj 368/1985.

  [ 4 ] „Igre sa brojkama“,   Danas, Zagreb, 25.7.1989; Vladimir Žerjavić: Opsesije i megalomanije oko Jasenovca i Blajburga, Globus, Zagreb 1992, srtana 74-75; “Sporna knjiga mrtvih“, Danas, Zagreb,21.11.1989; Intervju Bogoljuba Kočovića, Nacional , Zagreb, 20.5.1998.

  [ 5 ] „Stradalo više od 2,6 miliona ljudi“, Politika,   Beograd, 31.1.1992;   „Žrtve u nečasnoj igri“, Politika ,    Beograd, 8.2.1990; Dr Životije Djordjević:   Gubici stanovništva Jugoslavije za vreme Drugog svetskog rata , ABC-grafika, Beograd 1997; „Nezavršen popis žrtava“,   Politika,   Beograd, 6.2.1990

  [ 6 ] Bogoljub Kočović: Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Svjetlost, Sarajevo 1990, str.X.

  [ 7 ] Vladimir Žerjavić Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu, Jugoslovensko Viktimološko društvo, Zagreb, 1989,   str.191.

  [ 8 ] Bogoljub Kočović, isto, str. X

  [ 9 ] Vladimir Žerjavić, isto, str.82

  [1 0 ] isto

  [1 1 ] isto

  [1 2] O ovome vidi Danas, nedeljnik, Zagreb, 21.11 1989, str.24 i 25 i rad Srdjana Bogosavljevića Nerasvetljeni genocid objavljen u zborniku Srpska strana rata: trauma i katarza u istorijskom pamćenju , Beograd, BIGZ, 1996, 848 strana.

  [1 3 ] „Nezavršen popis žrtava“, Politika, Beograd, 6.2.1990.

  [1 4 ] „Sporna knjiga mrtvih“, Danas , Zagreb, 21.11.1989, strana 24 i 25

  [1 5 ] Isto.

  [1 6 ] Isto

  [1 7 ] Jednom mini proverom ovih podataka, koji se odnose na koncentracioni logor Jasenovac, a koju je objavio hrvatski nedeljnik Feral Tribune od 21. 9. 1998, str.10-12, ustanovljeno je da u ispitivanom uzorku nedostaje veliki broj Jevreja dok su kod Roma najčesce navedeni samo redni brojevi   (Rom 1, Rom 2), bez imena i prezimena.  

  [1 8 ] „Žrtve rata“, Naša reč, London, broj 368/1985, str.2-3.

  [1 9 ] „Jugoslavija dala 1.700.000 žrtava u Drugom svetskom ratu“, Politika,   Beograd,   28.5.1945, strana 1.

  [ 20 ] Izjava Mitra Bakića, generalnog sekretara vlade DFJ, predstavnicima strane štampe, Politika, Beograd, 20.8.1945

  [ 2 1] „Žrtve rata“, Naša reč, London, broj 368/1985, strana 2-3.

  [ 22 ] Ibid

  [ 23 ] „Sporna knjiga mrtvih“, Danas , Zagreb, 21.11.1989, strana 24 i 25

  [ 24 ] Bogoljub Kočović: Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Svjetlost, Sarajevo, 1990, strana 111; Vladimir Žerjavić: Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu, Jugoslovensko viktimološko društvo, Zagreb, 1989, strana 82, „Sporna knjiga mrtvih“, Danas, Zagreb, 21.11.1989, strana 24 i 25;

  [ 25 ] Ibid

  [ 26 ] Dr Životije Djordjević: Gubici stanovništva Jugoslavije za vreme Drugog svetskog rata, ABC Grafika, Beograd, 1997.

  [ 27 ] O ovome vidi u Dr Bogoljub Kočović Nauka, nacionalizam propaganda-Izmedju gubitaka Drugog svetskog rata u Jugoslaviji , Editions du Titre, Paris, 1999; str. 21-99.

  [28] O ovome videti u   Christian Kind: Krieg auf dem Balkan - Geschichte, Hintergründe, Motive , Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn, 1994, str.81-83;   Holm Sundhaussen: Geschichte Jugoslawiens , Stuttgart,1982.

  [ 29 ] Intervju sa Šimom Balenom, Feral Tribune , Split, br.696, 18.1.1999

  [ 30 ] Christian   Kind: Krieg auf dem Balkan - Geschichte, Hintergrunde, Motive, Verlag Ferdinand Schöning, Paderborn, 1994. Srtana 82-83.

  [ 3 1] O ovim pokušajima obuzdavanja i uklanjanja ustaškog rezima vidi: Nemačka   obaveštajna   služba   u   NDH , Beograd, 1958.

  [ 32 ] Jovan Cvijić i Vladimir Dvorniković su u svojim delima Balkansko poluostrvo i   Karakterologija Jugoslovena dobro uočili i opisali ovaj nedostatak osećaja Srba i Hrvata, pre svega Dinaraca, za meru, odmerenost i proporcije tako da je sklonost preterivanju jedna od važnih crta njihovog karaktera. Ovome u prilog govori bezbroj primera iz njihove bliže i dalje prošlosti. U tome svakako treba tražiti i korene srpskih tvrdnji o „preko milion pogubljenih Srba u Jasenovcu“, ili recimo hrvatski mit o „preko 200.000 pogubljenih Hrvata u Blajburgu“. No istini za volju ovom iskušenju preuvelicavanja vlastitih žrtava su podlegli i mnogi drugi narodi.

  [ 33 ] O ovome vidi u pogovoru Mehe Visočaka u knjizi Jasenovac -žrtve rata prema podacima statističkog zavoda Jugoslavije , Bošnjacki institut, Zürich/Sarajevo, 1998

  [ 34 ] Citirano prema Dr Bogoljub Kočović: Nauka Nacionalizam propaganda , Editions du Titre,

  Paris 1999, strana 111; Netačnost ove tvrdnje se može ustanoviti već iz letimičnog pogleda na tabelu broj 2

[35] U jednom privatnom razgovoru sa autorom ovog članka, u avgustu 1993,   Bogoljub Kočović je rekao sledeće: “I danas stojim iza svoje knjige ali da sam pretpostavio šta će se sve dešavati sa njom nikada je ne bih napisao”.

  [ 36 ] „Žrtve su materijal koji se upotrebljava kako kome odgovara“,   Danas,   Beograd, 10/11.10. 1998.

  [ 37 ] „Šešelj me je nazvao izdajnikom“, Novi list , Rijeka, 12.10.1998.