Olivera Pavićević

Partije za novo doba

Nakon svetskih ratova u prošlom veku, razvijene kapitalističke zemlje trpele su brze promene, što se odrazilo i na srednje slojeve: za njih je to period izuzetne dinamike. Pojavljuju se nove naučne oblasti, menja se društvena struktura, ekonomsko i političko uređenje. Dolazi do ekspanzije srednjih slojeva, a promene u socijalnoj strukturi donekle su zamaglile sâm pojam vladajuće klase, koja više nije mogla da se poistoveti sa skupom individualnih vlasnika proizvodnih sredstava. Među makrodruštvenim faktorima koji su uslovljavali promene jeste i međunarodna podela rada koja nastaje kao rezultat (uglavnom) zakonitosti kapitala i logike njegove reprodukcije. Njome su određena mesta pojedinih zemalja, pa i celih regiona u strukturi svetske proizvodnje i potrošnje.

Rast nauke i tehnologije, uspon tercijarnih delatnosti, kao i sveobuhvatna delatnost moderne države uveli su u društveni život legije službenika, tehničara i inteligencije koji na tržištu prodaju svoju veštinu i znanje. Novonastalo socijalno ustrojstvo i struktura uticali su na politički život zajednice menjajući aktere političkog života i udruživanja. Danas je neprimereno govoriti o partikularnim društvenim grupama kao subjektima istorijskog razvoja, bilo o klasama (Marks), bilo o studentima (Markuze), odnosno o ženskim pokretima (jedna struja feminizma). Nijedna skupina na nivou mase više nema snagu da se odupre masovnom poravnavajućem uticaju i tako dovede do radikalnijeg prevrata u odnosima čoveka i istorijskih kretanja.

Moderno doba osporilo je princip starih demokratija u kojima vladaju partije tradicionalne orijentacije obično se deleći na jednu socijaldemokratsku i drugu malo više desno od centra. Nove demokratije postkomunističkog sveta se takođe teško grupišu oko jedne ili dve partije, pa se često javlja potreba za “velikim koalicijama”. I u prvom i u drugom slučaju, kao što konstatuje Ralf Darendorf, stari proleterijat i stara buržoazija su nestali. Umesto njih, vidi se društvo „poravnano u srednju klasu”, koje ima veoma važnu elitu superbogatih, a na drugom kraju nižu klasu. (1) Tako razmrvljena socijalna struktura društva veoma je nestabilna. Gotovo da nema socijalne grupe koja može imati trajnu perspektivu na kojoj će se graditi stabilna organizacija i čiji će interesi biti projektovani u budućnost. Partije, kao predstavnice klasa ili trajnih interesnih grupa, gube na solidnosti i mogućnosti okupljanja tzv. “socijalnih beskućnika”. Tako lebdeći i ne pronalazeći uporište u određenoj političkoj partiji, ovakvi društveni i politički subjekti su, smatra Darendorf, najpodložniji uticaju osećanja, sentimenata i prvenstveno resantimana.

Time je ugrožena preovlađujuća “lipsetovska” ideja o srednjoj klasi kao jezgru savremenih demokratskih društava , koja ima stabilizujuću ulogu, pa čak i značajno utiče na smer i dinamiku razvoja društva. „Srce” postindustrijskog društva o ve teorije su videle u klasi čiji kapital nije sadržan u imovini, već u veštinama i znanju stečenom visokim obrazovanjem. Danijel Bel smatra da tu klasu stručnjaka čine četiri staleža: naučni, tehnološki, administrativni i kulturni. (2) Očigledno je da ni u razvijenom kapitalističkom svetu ova mnogobrojna moderna „naučna klasa” nije samoregulišući društveni i politički subjekt, a posebno to nije slučaj u postkomunističkim i zemljama „trećeg sveta“. Nedovoljna znanja i osećaj za promene u narušavanju tradicionalne klasne strukture čine partijski život jalovim i beskorisnim u rešavanju društvenih frustracija i resantimana. Tu ulogu, onda, zdušno na sebe preuzimaju populisti i populistički pokreti, čija su specijalnost sfere osećajnosti, sentimenata i iracionalnog uopšte. Nestabilna, superdinamična, fluidna struktura društva, koja se teško grupiše oko nekog okamenjenog partijskog programa, najpodložnija je stihijnom reagovanju na promene društvenih okolnosti koje se odvijaju na nivou raspoloženja i neraspoloženja. Ovakva struktura je izuzetno podložna populističkim motivima ujedinjavanja oko populističkih lidera koji beleže uspon u poslednjoj deceniji, i to u najrazličitijim društvenim sredinama (primeri: Jerg Hajder i njegova Slobodnjačka partija u Austriji, Žan-Mari Lepen i francuski nacionalisti, Andždej Leper i Poljska seljačka partija, premijer Robert Fico i Direkcija u Slovačkoj, Ugo Čaves u Venecueli, Silvio Berluskoni u Italiji). Oni, gotovo po istom šablonu, pretaču socijalne anksioznosti različitog porekla u stereotipne povike protiv globalizacije, strahove od manjina, stranaca imigranata, uz neizostavne nacionalističke poslastice. Interesantno je da politička dugovečnost nije karakteristika njihovog vladanja, ali veliko narušavanje “normi i navika umerenosti” i obrušavanje o ideje mira i prosperiteta navode Darendorfa da se upita da li mi doživljavamo ne kraj istorije, već kraj prosvećene istorije, a možda i same prosvećenosti.

Time se otvaraju pitanja definisanja modernih klasa, pre svega srednje klase, koje je u hijerarhijskoj strukturi društva problematizovano činjenicom da ona s jedne strane ima izvesne moći i učešće u ostvarivanju dobiti, a opet je u nekoj vrsti najamnog odnosa. Devalvacija visokih kvalifikacija, povećanje opšteg nivoa obrazovanja, mehanizacija i racionalizacija kancelarijskog i fabričkog rada, standardizacija i rutinizacija rada opšte, tržišna merljivost kako fizičkog rada, tako i duhovnog stvaralaštva, rezultati su prošlovekovne tehnološke revolucije. Usled strukturne neuhvatljivosti, srednja klasa se danas može odrediti i kao vladajuća i kao “tampon” klasa između dva pola, ali i klasa koja je sve bliža nižim društvenim slojevima budući bez realne društvene moći. “Nova srednja klasa” postindustrijskog doba ima ogroman značaj i mesto u modernom kapitalizmu. Efektivno vlasništvo zamenjeno je funkcijom u procesu planiranja, upravljanja, organizovanja i kontrole rada.

Uopšte uzev, savremena srednja klasa vrlo je heterogena u pogledu društvenog položaja, visine prihoda, obrazovanja, načina života i ideoloških ubeđenja svojih pripadnika. (3) Dok se njeni vrhovi po mnogim karakteristikama približavaju eliti, vladajućoj klasi, dotle na nižem stratunu obitavaju slojevi prilično niskog ranga. Iz tog razloga, mora se uvažiti unutarkonfliktni karakter srednje klase koji joj retko dopušta da na društvenom planu deluje jedinstveno i da na društvene promene reaguje jednako u svim svojim segmentima, naročito u periodima dubokih društvenih kriza.

Rešenje i mogućnosti da se izbegnu naleti nerazumnog, neistinitog i štetnog populizma sastoje se u dubljem, iskrenijem razumevanju društva koje je izgubilo svoju tradicionalnu strukturu. Ove strukture su nestale, kao što su nestala i socijalistička društva sa svojim ideološkim ustrojstvima. Pokazalo se da ogromna vera u tehnološku revoluciju i rađanje nove klase “društvenog balansera” nisu ispunili očekivanja, možda upravo zbog svojih “utilitarno koncipiranih programa obrazovanja koji osposobljavaju ljude za specijalizovana znanja i aktivnosti, dok ih sprečavaju da pojme suštinu”. (4) Postojeće partije moraju da povrate poverenje birača, i to samo otvorenim i racionalnim dijalogom na temu aktuelnih problema, a nikako ne na privlačnim resantimanima.

1. Ralf Darendorf : Danas 1. avgust

2. Daniel Bell, The Coming of Post-Industrial Society , Basic Books, New York, 1973, 223.

3. Ono na šta se, pak, neretko upućuje kao na trajnu i opštu odliku pripadnika srednje klase jeste varljiva solidarnost sa nižim slojevima i sklonost askriptivnom definisanju “manjinskih grupa” u trenucima statusne panike, odnosno “narastanja političkog besa”. Tako se obimnoj “novoj” srednjoj klasi u novije doba na dušu stavlja i antivelferistički zaokret u zapadnim postindustrijskim zemljama, iznet na krilima sebičnog i cinično moralizatorskog odnosa srednjih slojeva prema ostalim klijentima države blagostanja, odnosno političko dezerterstvo iz njenih kolektivističkih aranžmana uprkos tome što je baš ta nova srednja klasa izvukla najveću dobit od preraspodele. (Klaus Ofe, Modernost i država, Filip Višnjić, Beograd, 199, 253-255)

4. Zagorka Golubović: “Pouke i dileme minulog veka”