Nikola Malbaški

VOJVOĐANSKE IGRE SA MANJINCIMA

Nepisano je pravilo da u prestoničkim medijima gotovo nezapaženo prolazi skoro sve što je vezano za pokrajinu Vojvodinu, osim ako nije u pitanju neki skandal pogodan za podizanje tiraža ovdašnje žute štampe. Kako je sa donošenjem novog Ustava AP Vojvodina i formalno i simbolički, a naročito finansijski, dobila “na težini”, poslovično ignorisanje “vojvođanskih dešavanja” sada nema više nikakvo opravdanje. Ostaje, dakle, da se vidi da li će se ovakav odnos spram vojvođanskih dešavanja promeniti u inače prilično autističnim prestoničkim medijima koji samo verno odražavaju stanje svesti u političkoj i medijskoj sferi.

Ipak, nedavno se u javnosti pojavila vest kako su se stranke vladajuće koalicije u Skupštini AP Vojvodine - Demokratska stranka, Savez vojvođanskih Mađara, Liga socijaldemokrata Vojvodine i Karićev Pokret snaga Srbije usaglasile o načelima nove odluke o pokrajinskim izborima, i to tako da promene važećih izbornih propisa najverovatnije neće zadirati u postojeći izborni sistem već će se uglavnom odnositi na zastupljenost manjinskih zajednica u pokrajinskom parlamentu kroz obezebeđivanje znatnog broja garantovanih mandata.

Podsetimo se da su u pokrajini na snazi izborne odluke usvojene u prošlom sazivu a neposredno pre raspisivanja poslednjih pokrajinskih izbora koji su održani 2004. godine. Tada je većinski izborni sistem zamenjen kombinovanim, po kojem se polovina od ukupno 120 poslanika bira po proporcionalnom modelu, dok se druga polovina bira po većinskom dvokružnom sistemu. Odluka je usvojena nekoliko dana pred raspisivanje izbora, jer je prethodni izborni sistem, koji je bio na snazi od 1992. godine, predviđao dvokružni većinski izborni sistem po kome su trojica prvoplasiranih kandidata u izbornim jedinicama, gde nijedan kandidat nije dobio više od 50% glasova, išli u drugi izborni krug.

Na poslednjim pokrajinskim izborima najviše mandata osvojila je Srpska radikalna stranka – 35, tj. 21 poslanika po većinskom sistemu i 15 po proporcionalnom. Demokratska stranka je osvojila 34 mandata - 19 proporcionalno, 15 većinski, Savez vojvođanskih Mađara 11 (6-5), Koalicija Zajedno za Vojvodinu koja je okupljena oko Čankove Lige socijaldemokrata Vojvodine 7 (6 – 1), Socijalistička partija Srbije 8, Demokratska stranka Srbije 7, Pokret “Snaga Srbije” 7, G17+ 2, Reformisti Vojvodine 2, Koalicija Subotica “Naš grad” 1, kao i Demokratska stranka vojvođanskih Mađara Andraša Agoštona i 4 poslanika “Grupa građana” - po većinskom sistemu. Nakon stranačkih pregovora, skupštinsku većinu su formirali DS, Savez vojvođanskih Mađara, Čankov LSV i Pokret “Snaga Srbije”. Osim radikala, u opoziciji su ostali Socijalistička partija Srbije kao i vladajuća koalicija sa republičkog nivoa (DSS i G17+), pa je činjenica da je jedna koalicija postojala na republičkom, a sasvim druga na pokrajinskom nivou, predstavljala uzrok mnogih trvenja i opstrukcija, i to mnogo više sa pokrajinskog nivoa prema republičkom nego obratno, što može da začudi samo one koji su potpuno neupućeni u vojvođanska politička gibanja.

Prema usvojenom Ustavnom zakonu, pokrajinski izbori treba da budu raspisani do kraja ove godine, dok pre toga, a u skladu s novim Ustavom Srbije, republička skupština mora da usvoji čitav niz zakona, uključujući i one o teritorijalnoj organizaciji i o lokalnoj samoupravi. Pokrajinske i lokalne izbore, inače, raspisuje predsednik skupštine Srbije, a ne predsednik pokrajinskog parlamenta, kako je to bilo definisano prethodnim, “Miloševićevim” Ustavom.

Konfiguracija manjinskih glasova

Predlog Odluke o izmenama i dopunama odluke o izboru poslanika za skupštinu AP Vojvodine prepušten je komisiji koju čine dva predstavnika vlasti i tri predsednika nacionalnih saveta manjina. Dogovor o promeni izbornih propisa u Pokrajini postignut je između predstavnika manjinskih nacionalnih saveta i čelnika Pokrajinskog izvršnog veća. Prema tom dogovoru, u Skupštini APV biće rezervisano 12 klupa, odnosno deset odsto od ukupnog broja mandata za pripadnike osam manjinskih zajednica koje zadovoljavaju uslove da imaju formiran nacionalni savet i populaciju koja broji najmanje 10.000 pripadnika. Mađarska zajednica imala bi tri, slovačka i hrvatska po dva, dok bi po jedno mesto dobili rumunska, rusinska, makedonska, romska i bunjevačka zajednica.

Prema rečima Dragoslava Petrovića , funkcionera Demokratske stranke i Pokrajinskog sekretara za nauku i tehnologiju i koordinatora poslaničke većine, cilj ove izmene Odluke o izborima je da se kroz “afirmativnu akciju” obezbede prava manjinskih kolektiviteta za učešće u Skupštini Vojvodine i to u skladu sa članom 180. Ustava Srbije, koji govori o njihovoj srazmernoj zastupljenosti u skupštini autonomne pokrajine, kao i u saglasnosti s članom 79. Ustava, koji omogućava donošenje pokrajinskih propisa za ustanovljavanje dodatnih prava nacionalnih manjina.

Petrović navodi da takvi birački spiskovi treba da obuhvate najmanje 50 odsto plus jednog pripadnika svake nacionalne zajednice koja ispunjava uslove za učešće na izborima, i to u odnosu na poslednji popis stanovništva. Podsetimo se da po poslednjem popisu stanovništva održanom 2002. godine AP Vojvodina ima nešto preko 2 mil. Stanovnika. Od toga Srbi čine 1.32 mil. stanovnika ili 65%, Mađari 290.000 ili 14%, Slovaci 56.000 ili 3%, Hrvati 56.000 ili 3%, Jugosloveni 50.000 ili 2,5%, Crnogorci 35.000 ili 1,7%, Rumuni 30.000 ili 1,5%, Romi 29.000 ili 1,4%, Bunjevci 20.000 ili 1%, Rusini 15.000 ili 0,77%, Makedonci 11785 ili 0,58%. Neizjašnjenih i neopredeljenih ima 55.000 ili 2,7%, regionalno opredeljenih (uglavnom Vojvođani, Sremci, Bačvani ili Banaćani, mada je verovatno da ima i Bosanaca) ima 10.000 ili 0,5% dok je kod 23.000 ili 1,17% stanovnika nacionalna pripadnost nepoznata.

Uslovi za učešće u raspodeli manjinskih zagarantovanih poslaničkih mesta je taj da etničke zajednice imaju formiran nacionalni savet i populaciju brojniju od 10.000. Tako će mogućnost da budu izabrani u okviru “manjinske kvote” imati predstavnici sledećih etničkih zajednica: Mađari (tri mandata), Hrvati i Slovaci (po dva), Romi, Rumuni, Rusini, Bunjevci i Makedonci (po jedan mandat). Po predlogu, kandidati za poslanike iz redova nacionalnih zajednica moraće da obezbede određen broj potpisa sa posebnog biračkog spiska. Petrović je naveo da će 100 potpisa za kandidaturu biti potrebno pripadnicima onih nacionalnih zajednica za koje je garantovan po jedan mandat, 200 potpisa za one kojima je garantovano dva mandata, a 300 potpisa za garanciju od tri mandata

Pravna strana stvari

Problem sa ovako zamišljenom “afirmativnom akcijom” leži u tome što bi ona dovela do višestrukog teškog kršenja Ustava Republike Srbije i niza drugih važećih propisa, kao i što bi uzrokovala izrazito negativne političke posledice. Evo o čemu se radi.

Predloženi izborni model je u suprotnosti sa Ustavom najpre zbog toga što predviđa mogućnost da će AP Vojvodina preneti na savete nacionalnih manjina ovlašćenja za pripremanje i vođenje posebnih biračkih spiskova u kojima bi bili upisani pripadnici pojedinih nacionalnih manjina. Budući da je birački spisak u Republici Srbiji jedinstven, pokrajina nema ovlašćenje za vođenje bilo kakvog biračkog spiska pa tako ne može na nacionalne savete da prenese ovlašćenja koja izvorno ne poseduje.

Napomenimo da svi međunarodno-pravni akti koji se tiču manjinske zaštite predviđaju dva standarda ove zaštite – prvi, po kome je pravo svakog pripadnika manjinske zajednice da bira da li da se vlasti prema njemu odnose kao prema manjini ili ne, i drugi, koji predviđa određenje nacionalne manjine spram države kao subjekta međunarodnog prava. Ovakva pokrajinska odluka krši oba prava, sprečavajući tako individualni izbor pripadnika manjinskih zajednica o svom statusu, ali i suprotstavljajući ovakvu pokrajinsku odluku republičkom zakonu koji normira materiju manjinske zaštite (Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina) stvarajući ne samo pravnu konfuziju, već i onemogućavajući vršenje manjinske zaštite državi kao glavnom nosiocu ove zaštite, i istovremeno uzurpirajući za nelegitiman organ vlasti isključivo pravo da odlučuje ko se može smatrati pripadnikom nacionalne manjine a ko ne, što je u širem smislu suprotno čl. 97 Ustava.

Izloženim rešenjima bi se na manjinske savete prenelo ovlašćenje za pripremu i vođenje posebnih biračkih spiskova iako su ovi saveti prema čl. 75 ustava ustanovljeni radi ostvarivanja prava manjinskih zajednica na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obaveštavanju i službenoj upotrebi jezika i pisma, a ne za učešće u izbornom procesu na bilo koji način. Ovakav model navodne “afirmativne akcije” duboko zadire i narušava osnovni ustavni princip jednakosti, i to kako jednakosti građana, tako i jednakosti između nacionalnih manjina. Budući da predložena rešenja predviđaju da pripadnici manjinskih zajednica upisani na takve posebne biračke spiskove mogu da, pored zagarantovanih manjinskih mesta, glasaju i za preostala poslanička mesta u skupštini AP Vojvodine, nema nikakve sumnje da ovakav model zapravo otvoreno uvodi sistem dvostrukog glasa za pripadnike pojedinih manjina, odnosno njihovo dvostruko biračko pravo, a što je protivno čl. 52. stav 2. Ustava Republike Srbije koji, između ostalog, predviđa da je izborno pravo opšte i jednako za sve. Pored toga, ukoliko ovakva protivustavna rešenja budu usvojena, to će se odraziti i na nejednak položaj između samih pripadnika nacionalnih manjina, jer će manjinci koji žive izvan AP Vojvodine, kao i manjinci koji su malobrojni da bi formirali svoje nacionalne savete, ostati bez privilegija koje druge manjince favorizuje u odnosu na sve druge građane Srbije. Argument pokrajinskih čelnika koji se, da bi pravno potkrepili svoje zapravo protivustavno delovanje, pozivaju na čl. 76. stav 3. po kome se predviđa da se diskriminacijom ne smatraju privremene mere koje Republika može uvesti u ekonomskom, socijalnom, kulturnom pa i političkom životu a koje se donose da se radi postizanja pune ravnopravnosti. Naime, jasno je da pomenute, i to samo privremene mere, može donositi samo Republika a ne i autonomna pokrajina, i da se to može učiniti isključivo republičkim zakonima. Očigledno je pak da se na gore pomenuti način ne postiže puna ravnopravnost već se ona zapravo ozbiljno narušava, a ustavni se poredak, sa postavljenim standardima individualnih i kolektivnih prava svih građana, i onih koji pripadaju većinskom narodu, kao i onih koji pripadaju manjinama, dezavuiše i uvodi svojevrsni “regionalni aparthejd” privilegovanih manjina i nad većinskim narodom i nad pripadnicima drugih manjina.

Predlagači garantovanih mandata za manjine se pozivaju na hrvatski model što odaje ciničan, krajnje negativan utisak zbog toga što je Hrvatska “Olujom” na najbrutalniji mogući način rešila pitanje Srba, svoje najbrojnije manjine (a na sličan način i pitanje Italijana 60 godina ranije). Setimo se pak da je hrvatski izborni model nudio manjinama da biraju između manjinske i proporcionalne liste, a ne obe (većinski izborni sistem je u Hrvatskoj ukinut). U opštinama gde su Hrvati izrazita manjina, kao npr. u Donjem Lapcu, uvedena su i zagarantovana odbornička mesta za Hrvate. Po toj analogiji bi u opštinama sa mađarskom većinom Srbi trebali da dobiju garantovane mandate, što, priznaćemo, ima osnova ako se uzme u obzir da se manjinske lokalne vlasti grubo i rigidno odnose prema pripadnicima svih drugih etničkih grupa mimo svoje.

Ko želi da ostvari korist iz ovoga?

Kako bi se u praksi ogledala ova eventualna “demokratska” inovacija po kojoj bi pripadnici manjina glasaju u posebnim glasačkim kutijama ? Naime, na biračkim mestima bi bila postavljena treća kutija u koju bi glasati samo oni koji su upisani u poseban birački spisak. Tako bi pripadnici manjina glasali na tri mesta jer bi birali, kao i svi ostali, pokrajinske poslanike i po proporcionalnom i po većinskom sistemu, ali i “svoje” kandidate koji se bore za garantovane manjinske mandate. Tu se odmah postavlja pitanje: da li će biti formirani birački spiskovi i ko će ih formirati, pošto po zakonu to ne mogu da rade nacionalni saveti jer je birački spisak u nadležnosti državnih opštinskih organa i sudova kao jedinih stručnih organa za ovu materiju? Može se samo pretpostaviti u šta bi se davanje ove “izborne slobode” sastavljanja biračkih spiskova nestručnim i krajnje pristrasnim manjinskim savetima izrodila.

Ono što je takođe interesantno je da se ne samo opozicija u pokrajini (DSS, SRS, SPS, G17 plus), već i deo vladajuće koalicije (npr. LSV) zalagao za uvođenje čistog proporcionalnog izbornog sistema i jednu izbornu jedinicu za celu Vojvodinu. Iako su o tome Čankovi funkcioneri donedavno govorili, sada se čini da su se i oni priklonili stavu pokrajinskog DS-a koji je po svemu sudeći glavni promoter ove “manjinske peripetije”, jer misle da će uz pomoć svojih i manjinskih glasova sebi trajno obezbediti mesto u budućim pokrajinskim organima vlasti. O kratkovidoj politikantskoj računici koja ne samo da gazi Ustav i njime garantovanu jednakost građana, već potom može izroditi i krizu koja lako može odvesti ka internacionalizaciji “vojvođanskog pitanja” ne treba puno trošiti reči.

Nasuprot njima, potpredsednik SRS-a Milorad Mirčić kaže da je proporcionalni sistem za potrebe pokrajine najbolji, jer tako ne bi bilo asimetrije u odnosu na republički i lokalni nivo, gde takođe funkcioniše proporcionalni izborni sistem. Pokrajinski funkcioner G17 + Aleksandar Radonjić takođe iznosi stav da toj stranki više odgovara proporcionalni izborni sistem, dodajući da će podržati inicijativu da nacionalni saveti imaju sigurnu kvotu u parlamentu, ali smatraju da garantovani mandati koji bi se obezbedili sa proporcionalne liste znače favorizovanje dve najveće stranke u Vojvodini. To “u prevodu” na trenutne odnose snaga u Srbiji znači favorizovanje najjače stranke demokratskog bloka – DS-a. Posmatrajući neaktivnost tj. nepostojanje bilo kakvih reakcija u javnosti (osim izjava ministra Zorana Lončara da “manjinski saveti nikako ne bi smeli da budu učesnici političkog života”), stiče se utisak da ostale vladajuće stranke sa republičkog nivoa nisu toliko zainteresovane za pokrajinu ili pak nemaju dovoljno snage da se nose sa DS-om koji kao da se sada nalazi na vrhuncu svoje pokrajinske moći.

Većinski izborni sistem, dakle, odgovara samo Demokratskoj stranci koja jedina ima više poslanika izabranih većinskim sistemom 19, u odnosu na 15 izabranih proporcionalnim sistemom. U gradu Novom Sadu su napravljene nekompaktne, veštačke izborne jedinice u kojima je DS računala na sigurnu pobedu u 5, a ostale 2 su očigledno skrojene tako da bi radikali u njima pobedili čak i kada bi kandidovali i najgore moguće kandidate. Čini se da Demokratska stranka ovim želi što više da oslabi svoje nepouzdane partnere SVM i LSV, pošto je na poslednjim izborima PSS spao na svega procenat glasova. Moguće je i da dodatni motivi ovakvih izbornih prekrajanja leže i u trvenjima između DS i SVM u opštinama u kojima su Mađari u većini, a zato što DS dobija sve veći broj glasova u mađarskom biračkom telu. Setimo se da je i Jožef Kasa govorio o “sveslovenskoj zaveri” u Subotici, pošto je tamo na poslednjim republičkim izborima DS dobio više glasova od SVM jer su za nju glasali i Hrvati, i Bunjevci i ostale slovenske manjine.

Zamke multukulturne demokratije

Posebna stvar je pitanje procene političke celishodnosti da se manjine časte sa 10% garantovanih mandata što se, koliko znamo, nigde ne primenjuje (u “pravim demokratijama” anglosaksonskog tipa nikakvog “političkog multikulturalizma” ni nema). Time se stvara promena političkih odnosa u pokrajini sa nadom da će valjda republička “evroreformska koalicija” tako dobiti i sigurnu pokrajinsku većinu. Na taj način se manjine instrumentalizuju u međustranačkoj borbi ili, kako bi to rekao Pal Šandor, koriste se u “srpsko-srpskim sukobima” kao jezičak na vagi koji treba da pretegne na jednu stranu. Na kraju ispada da se manjinama daju garantovani mandati u prvom redu zbog toga da bi se uz njihovu pomoć zaustavila “radikalska plima” koja je izuzetno jaka u pokrajini. Zastupanje ovakve političke logike predstavlja, po našem mišljenju, ne samo kršenje zakona, već i realpolitički veoma loše rešenje jer se zaista manjine tako koriste u političkim sukobima “srpskih stranaka” i na taj način se kod nacionalističkih glasača (i kod nacionalne većine, ali i manjina) stvara nov negativan naboj koji sigurno ne može pomoći poboljšanju međuetničkih odnosa. Jednostavnije rečeno, ni manjinama, ni radikalskim glasačima nije dobro da se na taj način manjine identifikuju kao oni koji sprečavaju dolazak radikala na vlast u pokrajini.

Kritičari ovih odluka ističu da je broj od 12 mandata suviše velik i da može doneti promenu odnosa snaga u skupštini Vojvodine. Druga primedba je ta da odnos među garantovanim mandatima koje dobijaju manjinske zajednice nije realan, jer npr. Mađari, kojih ima daleko više od ostalih manjina, dobijaju samo četvrtinu eventualnih “manjinskih mandata”. Od svih manjina ovaj sistem je dakle najmanje pogodan za Mađare, zato što je po proporcionalnom sistemu na prošlim izborima SVM dobio 6 mandata, a Mađari su ušli u skupštinu čak i sa liste SRS koja o saradnji sa strankama nacionalnih manjina, naročito mađarskim, ima povoljniji stav nego DSS. Treća primedba je ta da Crnogorci i Jugosloveni nisu dobili mandate, na šta se odgovara da se nisu konstituisali njihovi nacionalni saveti. Pored toga postavljano je sasvim suvislo pitanje zašto onda i izbeglice nisu dobile garantovane mandate kada su višestruko brojniji od pripadnika pojedinih manjina? Na to je od strane pokrajinskih funkcionera odgovoreno da oni nisu etnička zajednica, mada je tu sasvim izvesno da pravi razlog leži pre svega u činjenici da izbeglice bije glas da pretežno nisu glasači za ono što se kolokvijalno zove “demokratska opcija”.

Da rezimiramo. Sporna odluka o izmenama pokrajinskih izbornih propisa treba da se donese u skupštini AP Vojvodine 20. juna 2007. godine, tako da još ima vremena da se ona amandmanima izmeni u pravcu ukidanja cenzusa za manjine (doduše ta odredba postoji i u postojećoj odluci, mada su SVM i DS sprečili 2004. godine DZVM da izađe sa svojom listom na izbore), izbace odredbe o dvostrukim glasačkim pravima pripadnika manjina, kao i da se manjine odluče između glasanja za manjinsku ili proporcionalnu listu. Zbog bojazni i od ovog, ali i od svakog budućeg eventualnog kršenja Ustava i zakona Republike Srbije, treba što pre imenovati sudije Ustavnog suda i ponovo staviti u funkciju ovu ključnu instancu sudske grane vlasti, jer ona predstavlja najbolju branu svim odlukama kojima se ruši ustavni poredak i kao fakticitet uvode ponašanja kojima se narušavaju osnovna prava građana Srbije. Svako odlaganje delatnosti u ovom pravcu nema opravdanja i može se naknadno pokazati kao veoma štetno.