Nenad Kecmanović

DEMOKRATIJA I PROTEKTORAT U BOSNI I HERCEGOVINI

U obilju literature o urušavanju komunističkog svijeta, postkomunističkoj tranziciji, te demokratskoj konsolidaciji koja je objavljena tokom posljednje decenije i po obnovljena je debata o jednoj klasičnoj demokratskoj temi. Koliko su institucije predstavničke demokratije kompatibilne sa višenacionalnim zajednicama? Inicijalni poticaj dao je još Džon Stjuart Mil u Raspravi o predstavničkoj vladavini poznatom tezom da granice vestminsterske demokratije treba da odgovaraju granicama nacije, te da kompetitivni sistemi bezmalo nisu mogući u zemljama kulturnog pluralizma. Oprečan stav zastupao je Akton kontratezom da višenacionalna država, sasvim suprotno, ojačava pluralizam i predstavlja branu despotizmu kojem su sklonije nacionalno homogene zajednice. Ernest Barker se uključio u diskusiju podržavajući Milove stavove, a Alfred Koban im se opet suprotstavio razvijajući Aktonovu argumentaciju. Volter Konor, koji je pregledno izložio istorijski tok ove debate (Connor, 1967: 30–53), i sâm je podjelio Milov i Barkerov skepticizam u pogledu mogućnosti dobrog funkcionisanja sistema predstavničke demokratije u etnički složenim državama. Robert Dal svoju analizu na istu temu 1971. godine takođe je zaključio riječima: „Cijena poliarhije (demokratije) može da bude podjela zemlje. Cijena teritorijalnog jedinstva može da bude hegemonistički režim“, a i raspad svih istočnoevropskih federacija nakon 1989. (Sovjetski savez, Čehoslovačka, Jugoslavija) dao je empirijski impuls razmišljanjima na Milovoj liniji. No, čak i oni savremeni autori koji s pravom insistiraju na „očuvanju kulturnog diverziteta kao političke vrednosti po sebi koja podrazumeva i zahteva jačanje demokratskih procedura“ istovremeno ističu da je „negativna snaga suprotne hipoteze došla do izražaja u mnogim postkomunističkim zemljama gde se težilo kulturnoj, posebno etničkoj homogenizaciji, te je na tragičan način demonstrirana na prostoru bivše Jugoslavije“ (Pavlović, 2003: 84).

Ako bismo tražili najdrastičniji primer neuspjele demokratske tranzicije i globalizacije demokratije, bar u evropskim razmerama, izbor bi sasvim sigurno pao na višenacionalnu Bosnu i Hercegovinu. Petnaest godina nakon pada Berlinskog zida ova bivša jugoslovenska republika liječila je ratne rane enormnih ljudskih stradanja i materijalnih razaranja, koja su jasno nagoviještena već krajem ´90. godine (novembar) kada su raspisani prvi slobodni izbori, odnosno početkom ´92. (april) kada je međunarodno priznata kao samostalna država. Godina između, 1991, bila je zapravo samo jalovi pokušaj reanimacije mrtvorođene demokratske države u režiji, što domaćih, što internacionalnih demokrata. Bez ironije, jer građani Bosne i Hercegovine su zaista demokratski ukazali 80-procentno povjerenje trima nacionalnim strankama koje su nosile demokratske atribute (Stranka demokratske akcije, Srpska demokratska stranka i Hrvatska demokratska zajednica). A i sva demokratska posredovanja sa strane dolazila su, prije svega, iz demokratskih zemalja Evrope i Amerike. Rezultat tog kompleksnog, lokalno globalnog demokratskog menadžmenta bio je troipogodišnji rat sa oko dvjesto hiljada mrtvih, oko milion izbjeglica, nebrojeno ranjenika i invalida, te materijalnom štetom koja se broji u stotinama milijardi dolara. Okončan je prije bezmalo deset godina Dejtonskim sporazumom, a da se BiH, uprkos relativno velikoj međunarodnoj pomoći nije ni približila nivou svog predratnog privrednog razvoja pod komunističkom diktaturom. Politički, pak, ova nominalno postkomunistička demokratija, koja je primljena i u Savjet Evrope, danas praktično funkcioniše kao međunarodni (polu)protektorat. A kako pišu Džerald Knaus i Feliks Martin, „u Sarajevu na početku XXI stoleća, baš kao u Kalkuti u XIX stoleću, stranci igraju ulogu sofisticiranih despota“ (Knaus and Martin, 2003: 61-73). Kritika tog sofisticiranog despotizma, objavljena u vodećem međunarodnom periodiku za istraživanje demokratije, polazi od činjenice da su stranci stigli u BiH sa dejtonskim mandatom da u razrušenoj zemlji uspostave samoodrživu ekonomiju, a među zavađenim narodima samoodrživu demokratiju. No, i posle bezmalo deset godina privreda je pred kolapsom, a legitimnim i legalnim političkim elitama neprestano se sužava demokratsko pravo da o bilo čemu odlučuju.

OHR, iliti Kancelarija visokog predstavnika, u startu je imala ograničen zadatak: „da nadgleda provođenje civilnog dijela mirovnog sporazuma i savjetuje zavađene strane u prevazilaženju konflikata“. No, kako sa „tvrdoglavim Bosancima“ nije išlo u skladu sa očekivanjima, “Vijeće za implemantaciju Dejtona“, koje se na nivou ministara vanjskih poslova sastaje svake druge godine, već 1977. u Bonu zvanično je proširilo ovlašćenja visokog predstavnika da može neograničeno da interveniše na sve što ugrožava realizaciju mirovnog sporazuma. Kasnije se to lakonsko obrazloženje - „ponašanje suprotno Dejtonu“ pretvorilo u pokriće za svemoć OHR-a, koja nije ograničena čak ni samim izvornim tekstom Dejtonskog sporazuma. Visoki predstavnik, naime, nije samo ovlašćen da otklanja sve što lično ocijeni da smeta implementaciji, nego je jedini ovlašćen da tumači slovo i duh mirovnog sporazuma.

Širenje kompetencija OHR-a na račun domaćih razuđenih političkih struktura odvijalo se impresivnom dinamikom. Karlos Vestendorf (1997–1999) donosio je prosječno po četiri odluke mjesečno, Volfgang Petrič (1999–2002) drastično je podigao prosjek na 12, a Pedi Ešdaun (2002–) još ga je malo popravio na, za sada, 14 odluka mjesečno. S tim što su, u međuvremenu, svi oni zajedničkim snagama, bez konkretnijeg javnog obrazloženja, smijenili oko stotinu visokih domaćih funkcionera, od opštinskog, preko kantonalnog i etnitetskog, do državnog nivoa vlasti.

Međutim, plima nadležnosti i aktivnosti OHR-a, mimo svake logike, nije bila praćena i procentualnim porastom odgovornosti ni pred domaćom publikom, ni pred međunarodnom zajednicom. Naprotiv, lokalni političari, koji sve manje odlučuju, sve više su krivi što u Bosni ništa ne ide, pa su u dvogodišnjim referisanjima pred „Vijećem za implementaciju Dejtona“ u Bonu, Sintri, Briselu itd, sve novi i novi visoki predstavnici tražili sve veća i veća ovlašćenja. Pritom, ipak, nikada nisu tražili da se taj, praktično već neograničeni mandat od poluprotektorskog pretvori u puni protektorski mandat, jer bi to povlačilo i potpunu odgovornost za loše ekonomske i političke rezultate. Dežurno objašnjenje za sve probleme u koje BiH više tone nego što isplivava, po OHR-u jeste isključivo „vlast nacionalnih stranaka koje su ratnohuškačke, kompromitovane, korumpirane, kriminalizovane, neodgovorne, neuke i tome slično“.

Pođemo li od pretpostavke da u takvoj ocjeni ima manje ili više istine, morali bismo navesti i određena ograničenja. Prvo, njihova vlast krajnje je relativizovana činjenicom da OHR direktno nadzire vojsku, policiju, administraciju, pravosuđe, finansije, medije, privatizaciju, obrazovanje, kao i sve ostalo. Drugo, malobrojni preostali stari kadrovi SDS-a i HDZ-a upravo zbog hipoteka svoje ratne prošlosti, koja ih lako može odvesti pred Haško tužilaštvo, ponašaju se krajnje kooperativno, da ne kažemo snishodljivo, prema svim nalozima OHR-a. Treće, tokom proteklih osam godina dvogodišnje mandate su na izborima osvajale i tzv. nenacionalne stranke, i to kod sva tri naroda, u oba entiteta i na državnom nivou, ali ni one, uprkos inostranoj podršci, nisu uspjele da vidno unaprijede ni političku, ni privrednu situaciju u BiH. Četvrto, aktuelna vlast nacionalnih stranaka predstavlja demokratski rezultat poslednjih predsjedničkih i parlamentarnih slobodnih izbora, čije je propozicije i regularnost potvrdio taj isti OHR.

Uprkos svemu tome, pošto je onomad posjetio svoj nekadašnji poluprotektorat, Volfgang Petrič, uz izraze žaljenja što je stanje u BiH i dalje tako teško, ponovio je ono što su i oni prije i poslije njega po stotinu puta rekli: „Glavni uzrok svih nevolja jeste vlast nacionalnih stranaka“. Prihvatimo li da višestruko ponovljeni izbor nacionalnih stranaka i nije najsrećnije opredeljenje naroda i građana BiH, nameće se, ipak, bar nekoliko pitanja. Nisu li, možda, Bosanci i Hercegovci zapravo nedozreli za demokratiju, pa im je međunarodno tutorstvo sa neograničenim ovlašćenjima i u nedogled vremenski otvorenim mandatima jedino rješenje? No, pošto se demokratska politička kultura može razviti jedino demokratskom praksom, kao što se i plivanje može učiti tek pošto se zagazi u vodu (Mirić, 1999: 12), nije li onda to tutorstvo koje Bosance udaljava od političke participacije, zapravo, kantraproduktivno?

Knaus i Martin vele da „uprkos vjerovatno najvećem iznosu po glavi stanovnika koji je ikad ušao u jednu zemlju kao finansijska pomoć procesu demokratizacije, međunarodna misija u BiH dovodi do paradoksalnog zaključka da ono što njenim državljanima treba nije demokratija, nego vladavina inostranih eksperata“. Moguće je da je djelom stvar u tome što OHR, kao i sve druge, ne samo međunarodne organizacije budući da zapošljava i dobro plaća čitavu armiju službenika, na ovaj način opravdava svoje postojanje i sebi produžava vijek u BiH o trošku njenih poreskih obveznika. Ali, to nije dovoljno objašnjenje.

Mnogi analitičari (npr. Ž. Puhovski) još ranije upozoravali su da bi mnogo produktivniji bio obrnut redoslijed poteza: da su odmah poslije Dejtona zabranjene sve tri nacionalne, kao ratne stranke, da su slobodni izbori odloženi za nekoliko godina, te da je u međuvremenu pod tutorstvom međunarodne zajednice izvršena denacifikacija, odnosno demokratska socijalizacija (obrazovanje, mediji i sl.) bosanskohercegovačke populacije. I da se tek nakon toga vlast postepeno prepušta domaćim političkim elitama. Zaboravili su, međutim, da za razliku od Njemačke, u kojoj je '45. primjenjen takav model, u BiH nijedan od njenih naroda nije bio poražen u ratu. Naprotiv, upravo vodeći ratni akteri bili su učesnici mirovne konferencije i dali su saglasnost međunarodnoj administraciji da implementira rješenja koja su, uz inostrano tutorstvo, formalno sami kreirali.

Da li bi, dosljedno tome, nezadovoljni efektima osmogodišnjeg angažovanja OHR-a, Bosanci i Hercegovci iz tri naroda, dva entiteta i jedne države sada mogli da povuku tu saglasnost i preuzmu odgovornost za uspostavljanje samoodržive države? Teoretski, da! Praktično: višestruko ne! Niti bi se međunarodna zajednica, s razlogom, saglasila da je njena misija ispunjena, niti bi se Bošnjaci, Srbi i Hrvati usudili da bez čuvara ostanu nasamo. No, dokle tako? Jer, jedno je sigurno, prosvećenim apsolutizmom, kako bismo u najbolju ruku mogli krstiti poluprotektorat OHR-a, ne može se stići u demokratiju. Ni za devet, ni za devedeset devet godina, jer je to sistem u kojem ne samo da ne progrediraju nego se čak progresivno paraliziraju demokratski potencijali društva.

Bosanskohercegovačke nacionalne elite, sapete između naroda koji ih bira i OHR-a koji odlučuje o svemu, pa i o njihovoj političkoj sudbini, čuvaju svoje pozicije manipulišući i prema gore i prema dole. Sve nepopularne reforme pasivno prepuštaju visokom predstavniku, a verbalno podržavaju sve negativne reakcije nacionalnog biračkog tijela. Terapija koju nude Knaus i Martin jeste nešto originalnija nego anamneza koja je jasno vidljiva golim okom „glupog Bosanca“ sa svakog provincijskog pendžera. Ali, svodi se na tehnička rješenja koja bi u čitavu priču uvela treću instancu koja bi arbitrirala u sporovima između samovolje OHR-a i ograničenih demokratskih kompetencija lokalne vlasti.

Međutim, nije li, između ostalog, i to trebalo da bude jedna od funkcija već postojećeg Vijeća za implementaciju Dejtonskog sporazuma? Naravno da jeste, ali i proširenje mandata ovog međunarodnog tijela na ministarskom nivou ne bi ništa promijenilo, baš kao što ne bi ni uvođenje treće, sutra četvrte, pete itd. arbitražne instance, koje se po poznatom birokratskom mehanizmu zakonito umnožavaju služeći više sebi nego bilo kojoj drugoj namjeni.

Problem, zapravo, leži u tome što pažnje vrijedna Knausova i Martinova analiza paradoksa da „stranci u Bosni diktaturom razvijaju demokratiju“ ne zadire u dublje socijalno-političke uzroke i dalje istorijske pretpostavke savremene situacije. Ne pitaju se, naime, kako je i zašto bivša centralna jugoslovenska republika, demokratskom tranzicijom i globalizacijom demokratije, za deset godina prešla put od „boljševičkog totalitarizma“ do „kolonijalnog despotizma“. Ono što bi ih prije svega iznenadilo jeste da inostrana vlast, sa uvijek deklarisanom prosvetiteljskom, civilizacijskom, misionarskom, emancipatorskom, kultivizatorskom, demokratizatorskom itd. funkcijom u BiH, nije neko ekscesno stanje, nego hronično stanje koje traje u kontinuitetu od unazad pola milenijuma. Bosanci i Hercegovci u kolektivnoj memoriji sebe i ne pamte drugačije nego kao podanike „otomanskog Istanbula“, „habzburškog Beča“, „monarhističkog Beograda“ „kvislinškog Zagreba“, „boljševičke Moskve“... pa im zato ni despotizam visokih predstavnika UN delegiranih iz Njujorka nije nešto neprirodno protiv čega bi se pobunili. Naprotiv, u nedostatku političke tradicije državnog samoodređivanja koja se nije imala kada razviti, za njih je i sama šansa da sami sobom upravljaju iz Sarajeva, koja im se iznenada pružila u posljednjoj deceniji prošlog stoljeća predstavljala više povod za krvave međusobne nesporazume nego za demokratski dogovor o zajedničkoj državi. Kao da su slutili šta ih čeka, oni se ni za državu ni za demokratiju ne samo da nisu borili nego je nisu ni priželjkivali, ni na nivou političke elite, a pogotovu na nivou širokih rur-urbanih i ruralnih masa, nego im je i jedno i drugo bilo nametnuto sticajem od njih nezavisnih vanjskih okolnosti. Pad Berlinskog zida 1989. dočekali su kao nešto što se dogodilo drugima. Onima tamo u sovjetskom lageru, kojima je suverenitet bio ograničen direktivama iz Kremlja, koji nisu mogli da putuju u inostranstvo, koji su godinama čekali da kupe „ladu“, „moskvič“ ili „škodu“, koji su čeznuli za farmerkama, koka-kolom, hemijskim olovkama i žvakaćim gumama, koji su pola života provodili u redovima pred prodavnicama, koji su se o zbivanjima u svijetu informisali preko ilegalnih samizdata, koji su zbog najmanje društvene kritike trpani u zatvor... Oni koji su i `52. u Istočnoj Njemačkoj i `56. u Mađarskoj i `68. u Čehoslovačkoj i 80. u Poljskoj pokušavali da osvoje slobodu i blagostanje koje su Jugosloveni, pa i Bosanci i Hercegovci, „na čelu sa drugom Titom“, osvojili još `48 konačno su, izgledalo je, uspjeli, ali sa nenadoknadivim zaostatkom od čitave četiri decenije. U SFRJ, pa dakle i u BiH, ljudi su već davno imali pasoše i mogli bez viza da putuju na sve četiri strane svijeta, prodavnice su bile pune uvozne robe široke potrošnje, u domaćim fabrikama sklapani su „fijati“ „folksvageni“, „renoi“, „opeli“ i mogli su se kupiti odmah, i na kredit. Prevođena je sva relevantna stručna literatura i beletristika, ograničena društvena kritika je tolerisana u naučnim knjigama i malotiražnim časopisima, nesvrstana politika je tumačena kao neka vrsta ekvidistantnog partnerstva i sa Istokom i sa Zapadom. Napokon, i inostrani analitičari cijenili su da je ovdašnji sistem, iako u suštini komunistički, ipak, i u ekonomskom (elementi tržišta) i u političkom (elementi demokratije) liberalniji od izvornog sovjetskog koji je, uz male varijacije, vladao u istočnoj Evropi. A u Jugoslaviji su prepoznavali apsolutnog favorita u procesu tranzicije i integracije u jedinstvenu Evropu.

Locirana u geografskom središtu jugoslovenske federacije, okružene Hrvatskom, Srbijom i Crnom Gorom, BiH je bila jedina republika koja se nije graničila sa inostranstvom. Stanovnici „Jugoslavije u minijaturi“, kako su je nazivali zbog multietničkog sastava, bili su 80-ih godina više zabrinuti sve većim teškoćama u funkcionisanju posttitovske savezne države zbog rastućeg republičkog separatizma i nabujalog nacionalizma, nego čak i galopirajućom ekonomskom krizom. Ponajmanje su bili skloni da to oduševljeno povezuju sa globalnim urušavanjem komunizma i promjenom geostrateškog položaja Jugoslavije na kojem se Tito decenijama majstorski (a potom nakratko, i manje vješto, njegovi nasljednici) gradio ekonomske i političke prednosti „samoupravnog socijalizma“. Demokratska tranzicija zakucaće na vrata Bosne i Hercegovine sa prvim slobodnim izborima na specifičan način koji se, čini se, ne može, bar ne u cjelini, uklopiti ni u jednu od poznatih osnovnih teorija, od kojih ćemo se na neke i konkretnije osvrnuti.

Fon Bejmova transnacionalna teorija četvrtog demokratskog talasa ovdje nije funkcionisala jer je predstavljala „već viđeno“, nešto što se, za razliku od komunističkog bloka, još odavno dogodilo kao razvoj samoupravne socijalističke demokratije u isprekidanom kontinuitetu od 50-ih godina naovamo. Uz tendenciju da se liberalizacija samo nastavi evolucijom Kardeljevog „pluralizma samoupravnih interesa“ u politički prularizam, te „izbora sa više kandidata“ u izbore sa više stranaka. Značajan korak ka takvom daljem otopljavanju u BiH ostvaren je sredinom osamdesetih, ali više pod uticajem internih nego eksternih okolnosti, i više odozgo pod uticajem obračuna unutar bosanske političke elite nego pod pritiskom odozdo, od probuđene demokratske javnosti. Serija afera („Agrokomerc“, „Neum“, „sukob studenata i SDB-a“ i sl.) izazvala je seriju ostavki i smjena u vrhu, kompromitovala je i dehomogenizovala republičku vlast i izložila je javnoj kritici najprije studenata i omladinskih medija, a zatim i univerzitetskih i književnih krugova, te konačno šire urbane inteligencije. Međutim, ta kritika u osnovi nije izlazila iz okvira popravljanja postojećeg sistema, pa su njegovu konsolidaciju mogli da izvedu anemični trećepozivci promovisani u vrh sa nižih spratova komunističke nomenklature. Do pred same prve slobodne izbore oni su, uz podršku 74 procenta javnog mnjenja, zabranjivali političko organizovanje na nacionalnoj i vjerskoj osnovi, a u nedostatku bilo kakve liberalno-građanske demokratske inicijative, rani stranački prularizam u BiH svodio se na reformisanu kompartiju i njene bivše transmisije (Socijalistički savez, Savez omladine, Savez sindikata i sl.) koje su se pod novim imenima kandidovale kao političke partije. Plus stranka saveznog premijera, koji je kao komunistički priveredni reformator, i sâm bio dio zatečenog političkog establišmenta.

Lipsetova strukturalna teorija koja demokratizaciju povezuje sa nivoom socijalno-ekonomskog rasta sigurno nije mogla profunkcionisati u Republici, odnosno budućoj državi, koja je u inače skromnim jugoslovenskim okvirima bila ispod prosjeka. Uprkos činjenici da je upravo smijenjena generacija bosanskih političara bila napravila značajan iskorak u autoritarnoj modernizaciji ( „1000 km novih i rekonstrui sanih puteva “, „ izgradnja 100 novih škola“ , organizacija zimske olimpijade u Sarajevu i sl.) BiH je u tom pogledu bila iza Slovenije, Hrvatske i Srbije, u grupi tzv. nerazvijenih republika i pokrajine Kosovo i Metohija, koje su pomagane iz specijalnog Saveznog fonda. Istovremeno, ova republika je, ne bez osnova, važila za dogmatsku i čvrstorukašku sredin u, u kojoj je komunistička nomenklatura bila manje tolerantna nego one u Beogradu, pa i Zagreb u i Ljubljani, prema svim odstupanjima od zvanične linije (Đilas, 1995: 50). I pored toga, rudimente privatne svojine i konzumerizma, demokratije i ljudskih prava BiH je djelila sa jugoslovenskim okruženjem kao relativnu prednost u odnosu na sve istočnoevropske zemlje.

Prema teoriji političkih aktera, u momentima globalnih istorijskih kriza i strateških međunarodnih prestrojava nja „prozor biva nakratko otvoren“ za izbor jedne od više mogućnosti. Presudnu ulogu igra subjektivni faktor bilo da je riječ o „pravoj ličnosti na pravom mjestu“ ili više njih na položaju vladajuće elite. U BiH, međutim, nije mogla naći uporište u nekoj herojskoj figuri ili revolucionarnoj grupi. Komparativno sa ostalim republikama gd je su štafetu postkomunističke demokratske tranzicije ponijeli lokalni komunistički lideri (Kučan, Gligorov, Milošević , Bulatović) ili bivši komunistički funkcioneri (Tuđman), u BiH je, i pored monopola na republičku vlast, lokalnu u pravu, policiju, medije i sl, reformisana kompartija osvojila tek četvrto mjesto na parlamentarnim izborima, a njen lider Duraković nije stigao ni do sedmočlanog državnog predsjedništva. Simptomatično, sve do pred same izbore medijski dominantna politička ličnost bio je „čovjek iz Hrvatske - savezni premijer Ante Marković, koji je tokom svojih povremenih je dnodnevnih zvaničnih posjeta i li posjeta ogranku svoje stranke širio samopouzdanje i optimizam u pogledu opstanka zajedničke države Jugoslavije. Apsolutni izborni šampion u pojedinačnoj konkurenciji Fikret Abdić nije opet imao svoju partiju, pa manipulacijama stranačke hijerarhije SDA na čelo Republike nije došao najpopularniji Bosanac koji bi mogao da iskoristi najveći legitimitet u, po potonju državu , s udbonos no važnim trenucima.

Teorija imitacije E. Gelnera polazi od pretpostavke da ako među savremenim ekonomskim i političkim sistemima u svijetu postoje neki koji se upa dlj ivo izdvajaju kao izuzetno uspješni, kod drugih će se javiti sklonost ka oponaša nj u , ako ne cjeline , ono bar nekih konkretnih rješenja (Gellner, 1988: 20). Razvijeni Zapa d, sa svojim visokim standardom života i potrošačkim društvom, d emokratijom i individualnim slobodama za Jugoslovene, pa i Bosance, posjedovao je tu neodoljivu privlačnost i mnogo prije implozije komunizma jer je zemlja bila otvorena. Za razliku od zemalja istočnog lagera, u kojima je uljepšana medijska predstava o zapadnom eldoradu ostvarila subverzivni uticaj tek na bazi kombinacije informatičke revolucije i obrazovne eksplozije, jugoslovenskim gastarbajterima koji su u Njemačku, Francusku, Švajcarsku , Švedsku itd. odlazili na rad, ponajviše iz nerazvijene BiH, nije bila potrebna ni satelitska televizija ni internet , pa ni posebno obrazovanje da bi stekli neposrednu i realnu sliku o Zapadu. Sa ušteđevinom ili penzijom, oni su se po pravilu vraćali. U domovinu ih, sem manjih izuzetaka, nisu vratile ni recesija ni nostalgija , nego iskustvo iz prve ruke „ da se tamo živi bolje , a u ΄Jugi ΄ i ΄Bosni ΄ljepše “ . Za razliku od svoje komunističke braće u istočnoj Evropi, mogli su da se uvjere da iza zapadnog standarda i komfora stoje cjelonedjeljni usiljeni rad, štednja i odricanje, disciplina i nadzor, permanentna nesigurnost za radno mjesto i borba za bolju zaradu. Tako su postali najbolja podrška zvaničnoj ideologiji o jugoslovenskom modelu kao srećno pronađenoj mjeri najboljih elemenata kapitalizma i komunizma. Pri tome, naravno, nije pominjano da se tajna formula uspjeha sastojala u nepovratnim ili dugoročnim kreditima koji su iznosili stotine miliona dolara godišnje (Antonić 2003: 263) .

Vjerovatno bi za objašnjenje bosanske tranzicione drame bila najpodesnija Kirkhajmerova interaktivna teorija demokratizacije, koja uzima obzir ne samo „revolucionarne prodore“ nego i „ sputavajuće uslove “ među koje na Balkanu u cjelini, a u ovoj jugoslovenskoj republici posebno, spadaju nacionalne potkulture, naslijeđen sistem vrijednosti, neefikasna uprava, slabo civilno društvo. Uz svu složenost, protivrječnost, osjetljivost i dinamiku svih ovih elemenata u međusobnoj interakciji, ispostavilo se da je vestminsterski model predstavničke demokratije, kako je to još na njenim istorijskim počecima upozorio Džon Stjuart Mil, teško spojiv sa višenacionalnim društvima. Naprosto zato što se nacionalne podjele i konflikti ne mogu rješavati principom većine, a kasnije pronađeni konsensualni mehanizam zaštite manjina putem u saglašavanja do jednoglasja sistemski je nefunkcionalan i blokirajući .

Talas demokratizacije koji je zapljusnuo jugoistočnu Evropu rasturio je sve komunističke federacije, čak vremenski prije nego što je demonstrirao državno plansku ekonomiju i jednopartijski autoritarni monopol, a pogotovo prije nego što je konsolidovao demokratiju i tržište kao moguće nove osnove spontane integracije odozdo prema gore. Isto se dogodilo i sa jugoslovenskom federacijom, ali se proces njene dezintegracije nije zaustavio ni na granicama onih federalnih jedinica koje su imale multietnički sastav. No, dok je u Hrvatskoj problem riješen etničkim čišćenjem jednog državotvornog naroda, u Srbiji i Crnoj Gori je teritorijalno lociran na područje Kosmeta, a u Makedoniji je potisnut međunarodnim prisustvom, u BiH je izazvao najveće krvoproliće u Evropi poslije II svjetskog rata, pa je blokiran inostranim protektoratom, što znači i dugoročnim suspendovanjem domaće demokratije.

Nametnuta država

Rezultat nije ni mogao da bude bolji budući da je BiH kao država zapravo međunarodna konstrukcija koja je protiv volje natpolovične većine njenog stanovništva (na referendumu 1992. Srbi su se izjasnili za ostanak u Jugoslaviji, a Hrvati za odlazak ali ne i za ostanak u BiH) nastala na jugoslovenskom prostoru preostalom nakon formiranja pet novih nacionalnih država. Sastavljena od tri konstitutivna naroda, od kojih ni jedan nije predstavljao natpolovičnu većinu, BiH nije mogla da postane šesta naprosto zato što za razliku od svih ostalih eks-ju republika jedina nije bila jednonacionalna u vremenu kada je to bio neporeciv princip raspada starih (Čehoslovačka) i formiranja novih država (Njemačka). Od Francuske revolucije 1789. do početka I svjetskog rata, dakle za 125 godina, u Evropi je stvoreno 12 novih država, a od 1989. do 1992, dakle u intervalu od svega nekoliko godina, broj država na starom kontinentu uvećan je za više od 20 . Stvaranje jednonacionalnih država bio je očigledno trend više od jednog stoljeća unazad, ali širenje zapadne demokratije na istočnu Evropu dalo je ovom procesu takav zamah i ubrzanje da pred njim nije mogla da opstane nijedna od komunističkih, ali i pretkomunističkih federacija. U slučaju Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke i Jugoslavije izgledalo je da je moglo da bude i drugačije. Od 16 sovjetskih republika svega šest (Estonija, Latvija, Litva, Gruzija, Jermenija i Moldavija) nije bilo spremno da potpiše sporazum o novoj zajednici, a u preostalih deset raspisani su referendumi na kojima se tri četvrtine građana i zjasnilo za ostanak u zajedničkoj državi. Federalna državna velesila, značajnim dijelom nastala na bajonetima Crvene armije i decenijama držana na okupu represijom bolj ševičkog režima, vještim Jeljcinovim manevrom raspala se čak i kao zajednica nezavisnih država baš u momentu demokratizacije koju je pokrenuo jedan Rus, Gorbačov. Čehoslovačka, koja je naprotiv bila jedina istočnoevpopska federacija sa značajnom demokratskom tradicijom, raspala se poslije 74 godine postojanja, iako su ispitivanja javnog mnjenja pokazivala da zato nije bila većina ni Čeha ni Slovaka. Čak i poslanici zajedničkog parlamenta koji su protivustavno propustili da raspišu referendum donijeli su istorijsku odluku sa svega tri glasa više, a zatim, pomiješanih osjećanja, zaplakali na rastanku (Kavan and Paluš, 2003: 97). Ono što danas možda zvuči najbizarnije, i ankete koje su obavljane krajem 80-ih u svim dijelovima jugoslovenske federacije, uključiv i Sloveniju i Hrvatsku, pogotovo Makedoniju i BiH, pokazuju da je ubjedljiva većina populacije svoju budućnost vidjela u jednoj državi, bez obzira na to što su neki težili većoj komunističkih federacija mogla da bude i drugačija, odnosno da je odlučio sticaj slučajnih okolnosti i danacentralizaciji , a drugi decentralizaciji unutrašnjeg uređenja. Da li to znači da je tranzicijska sudbina postnalistički separatizam nije bio je d ini mogući ishod demokratizacije? Tim prije što su se, paradoksalno, svi ti narodi, istovremeno sa odlukom da se milom ili silom raziđu, opredijelili da se, što prije to bolje, ponovo nađu u transnacionalnim strukturama Evropske unije. Osim toga, smatra Đovani Sartori, preostaje još da se vidi da li je ta ekshumacija malih otadžbina ipak bila naivna. „ U raspadu sovjetske imperije (i okoline) ne igraju samo nacije - kulturni i lingvistički identiteti - već uspostavljanje 'nove klase' , odnosno juriš na vlast. Onaj što je bio ništa ili tek poručnik u velikoj mul tinacionalnoj državi može da postane general u mononacionalnoj celini koju prigrabi za sebe. Onaj koji je izgubio mesto kao komunista spasavao se prerušavajući se u nacionalistu i iredentistu. Polovina slučajeva buđenja atavizama je sumnjiva bar u smislu da je mogla da bude rešena u okviru konfederalnih struktura (koje ne treba mešati sa federalnim strukturama). A tek će se videti da li su, odnosno da li će mikrozajednice koje izranjaju iz ruševina prošlosti biti smislene jedinice kojima se može dalje “ (Sartori, 2001: 273). Uprkos svim ovim umjesnim rezervama o kaplarima u velikoj državi koji u maloj postaju maršali, o spasavanju konverzijom i patuljastim državicama koje nisu ekonomski samoodržive, što upućuje na naivnost ovih poduhvata, statistika neumoljivo pokazuje da je demokratija razvalila baš sve postkomunističke asocijacije.

Zašto postkomunistička tranzicija nije mogla da bude izvedena unutar zatečenih federalnih državnih struktura koje su u Jugoslaviji i u Čehoslovačkoj, pa većim dijelom i u Sovjetskom Savezu bile istorijski starije od komunističkog režima? Pitanje dodatno radikalizuje to što su rastanci bili dramatični, sa suzama, nekad radosnicama, nekad žalosnicama, ali nikad sa zbogom, nego sa doviđenja pod superdržavnim(?), federalnim(?), nadnacionalnim(?), zajedničkim evropskim krovom .

Prethodno pitanje bi čak bilo: kakva je uopšte bila potreba da se razgrađuju regionalne istočnoevropske političke, vojne, ekonomske, trgovinske, itd. asocijacije i institucije koje su tokom dugih godina hladnog rata razvijane paralelno sa odgovarajućim u zapadnoj Evropi ( ZET i SEV, NATO, Varšavski pakt...). Nisu li mogle da budu naprosto transformisane na principima tržišne ekonomije i demokratske politike? Umjesto da se u jedinstvenu Evropu uključuje pojedinačno 16 sovjetskih republika, šest jugoslovenskih, plus Češka i Slovačka, te sve ostale zemlje lagera, zapadnoj Evropi je mogao da se pridruži čitav Istočni blok već udruženih, što federalnih, što nacionalnih država, plus Albanija i Jugoslavija. Rastanak - da bi se na novim osnovama ponovo sastalo - mogao bi se, eventualno, opravdati time da se radilo o postepenom krunjenju komunističkog monolita , komad po komad, kao što je svojevremeno bilo sa Jugoslavijom, Kinom, Albanijom. Ali, 1989. promjena je došla iz samog centra, te praktično istovremeno i bez ostatka zahvatila čitavu periferiju. Demokratiju i tržište tražili su Rusi koliko i Estonci, Slovaci koliko i Česi, Srbi koliko i Muslimani, ne manje i Mađari koliko i Poljaci, te su svi svoju zajedničku perspektivu tražili u jedinstvenoj Evropi. Svoje nepodijeljene unutrašnjopolitičke i vanjskopolitičke ciljeve sasvim sigurno su mogli i brže i bolje da ostvare udruženim snagama. Naprotiv, suvišni intermeco između rastanka u Moskvi i sastanka u Briselu imao je ogromnu cijenu u rastakanju kompleksne mreže zajedničkih privrednih, političkih, vojnih i drugih struktura koje kao državno planske sigurno nisu bile tržišno funkcionalne, ali i takve kakve bile su bolje nego nikakve. Njihovo postupno prilagođavanje i prestrojavanje bilo je neuporedivo racionalnije nego uništavanje. Desetogodišnji interval između trenutne razgradnje i postepene ponovne izgradnje na novim osnovama, po nekim grubim procjenama, koštao je što funkcionalno, što vremenski, što finansijski itd. višestruko više nego što je iznosila ukupna pomoć koju je Zapad pružio zemljama u tranziciji. Da li je moglo i zašto nije bilo drugačije, odnosno racionalnije, prirodnije, logičnije, funkcionalnije, efikasnije, bezbolnije - rječju bolje?

Postoje ocjene o Gorbačovljevim subjektivnim slabostima kako u pregovorima sa Zapadom, tako i sa zemljama satelitima, pa i sa sovjetskim republikama. Postoje analize o objektivnim ograničenjima da se kontroliše i usmjerava inplozija komunističkih sistema. Postoji pretpostavka da su Briselu i Vašingtonu više odgovarale slabe, usitnjene, nepovezane, brojne samostalne istočnoevropske države i državice kao klijenti nego sve zajedno kao partner koji je željan da se što brže politički, ekonomski, kulturno, i u svakom smislu, liberalizuje i integriše u jedinstvenu demokratsku i tržišnu Evropu. Ali, kao njen veliki, mnogoljudan i ravnopravan, makar i slabiji, dio. Postoji teza da se sve dogodilo toliko neočekivano i naglo, nekontrolisano i burno da su na obje strane gvozdene zavjese bili podjednako nepripremljeni i zbunjeni, a prije svega uplašeni od moguće restauracije, koju su uostalom i pokušali pučisti u Kremlju, brzopleto pozdravljeni iz Miloševićevog Beograda. Strah da bi eventualnim Gorbačovljevim porazom konzervativne vojno bezbjednosne strukture povratile kontrolu i da bi lančano bile podržane iz odgovarajućih centara moći u satelitskim zemljama izazvao je, navodno, preventivnu akciju totalnog rušenja do temelja, kojom je onda sa prljavom vodom iz korita izbačeno i ono što je valjalo sačuvati. Postoji i teorija o nacionalizmu i separatizmu koji se zakonito javljaju u ranoj fazi tranzicije kao jedino pribježište u ideološkom vakuumu između srušenog boljševičkog sistema vrijednosti i još neizgrađenog liberalno-građanskog sistema vrijednosti .

No, da li je, ipak, samo reč o „dječijoj bolesti“ postkomunizma ili pretkapitalizma?! Iako su pomenute zemlje poslije petnaest godina od pada Berlinskog zida u fazi demokratske konsolidacije, nema ni nagovještaja o rekonstrukciji pokidanih, ne samo regionalnih (istočnoevropskih) nego ni federalnih veza SSSR, ČSSR, SFRJ, pa ni o obnovi bilo kakvih manjih asocijacija na novim osnovama između, recimo, Rusije i Estonije, Češke i Slovačke, Slovenije i Hrvatske itd. A proces globalizacije i evropeizacije nailazi na sve veće teškoće i permanentno je balansiran suprotnim, kaže se, prirodnim reaktivnim tendencijama. „Već jednom je “, kako piše Elen Karer d'Ankos, „brisanje razlika bilo shvaćeno kao simbol istorijskog napretka, a 'nosioci progresa' osećali su kao zadatak nametanje onima koji nisu poimali značaj svega toga ... Nije to progovorio tribalizam, već prekinuta istorija - istorija naroda koji je ponovo osvojio svoja prava “ (Karer d'Ankos, 1996: 13) .

„Vjekovima su različite nacije živjele u miru, jedne pored drugih pod imperijalnom vladavinom “ upozorava 1992. Majkl Valzer. „Sada kada moraju da vladaju same sobom one otkrivaju da to mogu da čine na miroljubiv način jedino ako je reč o vlastitom etnosu, jedino ukoliko političke granice prilagode kulturnim granicama. Samovladavina je pokazivala tendenciju da proizvodi relativno homogene zajednice i bila uspešna jedino unutar takvih zajednica. Politika svugde gde je slobodna - sledi nacionalnost. Pluralizam tipa jedna država, mnogo naroda - moguć je jedino pod tiranskim režimima jer će slobodni pojedinci izabrati, ako to mogu, da žive sa svojom sortom, t j. da spoje politički suverenitet sa nacionalnom i etničkom zajednicom. Demokratija i jednakost su veliki rastvarači “ (Valzer. 2001: 45). Ovakva gledišta dijele i mnogi drugi savremeni autori, a svoje tradicionalno uporište nalaze već u spisima prvih velikih teoretičara moderne demokratije. Međutim, takva ista gledišta su na području bivše Jugoslavije, posebno Bosne, međunarodno proskribovana jer su obični ljudi, ali i političari i intelektualci, pokazali izrazit manjak sposobnosti da, kako kaže Adam Mihnjik, dešifruju tačku u kojoj se prirodno i korisno osjećanje ukorijenjenosti u tradiciji i nacionalnoj kulturi, pozitivno građenje identiteta pretvara u varvarstvo (Mihnjik, 1955: 65). Stoji, takođe, duhovita Sartorijeva relativizacija da u postkomunističkim raspadima multietničkih država ne igraju ulogu samo nacije, kulturni i jezički identiteti nego i političke ambicije koje dobijaju veće šanse u manjoj konkurenciji, kao i da je bar polovina iznenada probuđenih atavizama mogla da bude smještena u konfederalne strukture. Moglo je, ali nije, n i u Sovjetskom Savezu, ni u Čehoslovačkoj , ni u Jugoslaviji. Može li u BiH? Godinama se tvrdilo da su problem zloćudni nacionalni lideri koji su zavadili „ dobroćudne Bosance “ i uznemirili „ mirnu Bosnu “ , ali više nijednog od njih nema. Pa su godinama glavni problem bili agresorski autoritarni režimi u susjedstvu, ali su na obje strane već više godina unazad transformisani u demokratske. Zatim su izvor nevolja bile lokalne nacionalne stranke, ali su u međuvremenu dobile priliku i opozicione građanske stranke iz sva tri naroda, čak udružene u „Alijansu za demokratske promjene “, pa opet ništa.

Ova fragmentacija nije posljedica samo postkomunističke demokratizacije, jer i stare demokratije, kao što su Britanija i Francuska, pa i Španija, muče isti problemi u sjevernoj Irskoj, na Korzici i u Baskiji. Nacionalističko-separatistički pokreti, istina, nisu pobijedili, ali nisu ni poraženi, i već decenijama dovode vlade u Londonu, Parizu i Madridu u iskušenje da posegnu za represijom koja bi samo dodatno zaoštrila situaciju koju demokratskim sredstvima, očigledno, nije moguće riješiti. Dakle, problem funkcionisanja demokratije u višenacionalnim državama postoji kao takav, jer kao većinska guši prava manjina, a kao konsocijativna blokira funkcionisanje sistema sve do potpune paralize i dezintegracije.

Nemoćna demokratija

Trajne potkulture, unutar kojih se individue socijalizuju i obuhvataju etničku religijsku, lingvističku, regionalnu itd. identifikaciju, ugrađene su vrlo rano i vrlo duboko u ličnost, smatra Robert Dal. „ Razlike duž tih osa, koje često jedna drugu jačaju, imaju važne i trajne posledice po politički život u velikom broju zemalja sveta, a nije preterano reći u većini zemalja sveta. Pa ipak, razlike te vrste često su bile zanemarivane i odbačene kao da zaista nisu ništa drugo nego maskirane klasne razlike. ( ...) Hoće se reći da su ekonomske klase samo jedan činilac, često manje važan od drugih koji mogu da stvore, a sasvim očigledno i stvaraju, različite potkulture: načine života, stavove, norme, identifikacije, lojalnosti, organizacije. (...) Zato što se sukobi između etničkih i religioznih potkultura tako lako vide kao pretnja nečijem najtemeljnijem jastvu, protivnici se spremno pretvaraju u zloćudne i nečovečne 'one' . Pretnja 'drugih' podstiče i opravdava nasilje i divljaštvo koji su zajednički odgovor pripadnika neke grupe nekoj spoljašnjoj grupi, u celokupnoj ljudskoj vrsti. Veza etničke grupe ili religije sa regionalnim potkulturama stvara jezgro nacije čiji glasnogovornici bučno traže autonomiju, pa i nezavisnost. Posledica toga je da se mnogi politikolozi slažu sa Džonom Stjuartom Milom u tome da se granice svake zemlje koja ima predstavničku vladu moraju poklapati sa granicama nacije. Veliki broj iskustava sa višenacionalnim državama pruža impresivnu podršku njihovom stanovištu“ (Dal, 1997: 118-119). A komparativna empirijska istraživanja Meri Hog, te Benksa i Tekstora pokazuju da potkulturni pluralizam dovodi u iskušenje toleranciju i uzajamnu sigurnost, pa se demokratija mnogo češće susreće u etnički i vjerski homogenijim društvima i vice versa . Sjedinjene Američke Države su, s obzirom na specifičnu istoriju svog nastanka, naravno, nešto drugo, kao što su i Ujedinjene evropske države kao „druga Amerika“ još uvijek samo projekat. No, Bosna je upravo ona eklatantna potvrda pravila koja marginalizuje izuzetke.

Insistiranje na bosanskoj vjekovnoj multietničkoj idili pod veliki znak pitanja stavlja činjenica da je ta međunacionalna tolerancija bila kontinuirano ostvarivana pod inostranim (okupatorskim) ili domaćim diktaturama. A kada god je, pri istorijskim smjenama režima, stega vlasti nakratko popuštala (1914, 1918, 1941, 1945), Bosanci i Hercegovci nisu propuštali da se međusobno podijele i više ili manje sukobe. Napokon, kada je došla demokratija, nije bilo potrebno ni godinu dana da se politički sukobi iz parlamenta prenesu na vojno polje. I kada je poslije tri i po godine rat zaustavljen, to opet nije bilo zahvaljujući njihovom dijalogu, kompromisu i dogovoru o miru, nego inostranoj vojnoj intervenciji i uspostavljanju međunarodnog protektorata, koji ponovo, evo već desetu godinu, suspenduje demokratiju.

Insistiranje na intenzivnoj teritorijalno-etničkoj izmiješanosti, po mustri leopardovog krzna, takođe dobrim dijelom predstavlja mistifikaciju. Prije svega bosanska i hercegovačka sela uvijek su bila etnički kompaktna - srpska, muslimanska i hrvatska. A i većina urbanih naselja bila su pretežno (jedno)nacionalna, tvoreći sa okruženjem odgovarajuće regije, kao što su (hrvatska) zapadna Hercegovina, (muslimanska) srednja Bosna, (srpska) Bosanska Krajina itd. Relativno male enklave intenzivne izmiješanosti nisu smetale međunarodnim posrednicima da u svim mirovno političkim planovima od predratnog Lisabona do poratnog Dejtona pođu od takve zatečene teritorijalno etničke strukture kao osnove za podjelu na entitete i kantone (Banac, 2001: 130). I prethodni ratovi u BiH, ali ovaj posljednji ponajviše, doveli su do sve veće koncentracije stanovništva u djelovima sa svojom nacionalnom većinom. To je, uz mali povratak izbjeglica na stara ognjišta, izoštrilo linije regionalne podjele, te stvorilo uslove za dalju dezintegraciju.

Dal je ispitivao i uslove pod kojim bi se u potkulturno segmentiranim demokratskim sistemima sukobi zasnovani na nacionalnim, vjerskim, jezičkim, regionalnim i iz njih izvedenim razlikama mogli držati na dovoljno niskom nivou intenziteta da ne ugroze opstanak ni države ni režima. Jedan je da među dovoljnim brojem članova svake potkulture, a posebno među vođama, postoji opredjeljenje da se sačuva država, njeno jedinstvo, nezavisnost i političke institucije. Drugi je stvaranje sistema zasnovanog na paritetima, vetima i konsenzusima te garancijama da ni koaliciona većina neće djelovati na štetu bilo koje svoje potkulturne manjine, ali i da manjina, ukoliko nije ugrožena, neće upotrebom veta djelovati na sputavanju vlade. Treći je podsticanje jedne mreže razumijevanja, dogovora i prećutnog sporazuma, koji nije uvijek kodifikovan u formalne ustavne odredbe, a koji različitim potkulturnim grupama pruža relativno visok stepen sigurnosti. Četvrti je da ljudi u određenoj zemlji vjeruju da demokratija (poliarhija) efikasno odgovara na zahtjeve za rješavanje osnovnih društvenih problema onako kako ih vide obični ljudi, a definiše politička elita.

Ako ove Dalove pretpostavke za očuvanje demokratske države, odnosno i države i demokratije, potražimo u savremenoj BiH, nećemo pronaći ama baš nijednu, nego naprotiv. (Ad.1) Velika većina pripadnika dvije potkulture (što u zbiru čini natpolovičnu većinu ukupne populacije), a pogotovo njihove političke elite, ne samo da nisu opredijeljene za očuvanje države, njenog jedinstva i nezavisnosti nego, što formalno što neformalno, što otvoreno što prikriveno, rade na njenoj destrukciji. ( Ad, 2) Pariteti , konsenzusi, veta i sl. u principu postoje, ali kao što su kao efikasna zaštita manjina u predratnom periodu kompromitovana koalicijom 2:1 (SDA i HDZ kontra SDS), tako ih je u poratnom periodu nerijetko dovodio u pitanje visoki predstavnik UN kako bi prokrčio sistem blokiran naizmjeničnim (zlo)upotrebama prava veta sa sve tri strane. (Ad. 3) Ako je mreža neformalnih prećutnih sporazuma između nacionalnih elita nekada postojala i tradicionalno se poštovala i među „običnim svetom “ kao neka vrsta komšijske običajnosti, to je još ‘ 92. razrušeno i ne samo da nije obnovljeno nego čak u tome nema ni pokušaja. (Ad . 4) Povjerenje u djelotvornost demokratskog sistema poljuljano je već u prvim mjesecima njegovog funkcionisanja jer se pokazalo kao vrlo efikasno u otvaranju potisnutih i, izgledalo je, zaboravljenih problema i jednako toliko neefikasnog u njihovom rješavanju.

„Sistemi sa izrazitim potkulturnim pluralizmom mogu se dakle“, zaključuje Dal, „ kat kad suočiti sa čitavim nizom nesrećnih ili čak tragičnih izbora : a) poliarhija koja daje uzajamne garancije svojim manjinama, ali ne može da odgovori dovoljno dobro na zahteve za rešenjem glavnih problema, tako da zadrži privrženost ljudi; b) hegemonija koja pokušava da se suoči sa tim problemima primenjujući, ako je to potrebno, silu prema članovima jedne ili više potkultura; ili c), ako su potkulture i teritorijalne, odvajanje u različite zemlje. Ako postoji raskolnička manjina, samo poslednje rješenje može osigurati da demokratija preživi. Tako cena poliarhije može biti podela zemlje. A cena teritorijalnog jedinstva može biti hegemonistički režim“ (Dal 1997: 132),

Od Džona St. Mila do Urliha Beka

Nije li to i jasan od govor Knausu i Martinu zašto politički režim u državi Bosni i Hercegovini djeluje kao dopola domaći, otpola inostrani, dopola demokratski, otpola despotski Minotaur, koji zarobljen nemogućom misijom da istovremeno sačuva i državu i demokratiju ne nalazi izlaz iz lavirinta. To je istovremeno i objašnjenje lijevoj opoziciji na brdovitom bosanskom terenu zašto rastuća socijalna bijeda nikako ne proizvodi očekivano klasno jedinstvo protiv vladajuće nacionalističke desnice koja nijedan od tri naroda nije usrećila, kako u ratu, tako ni u miru. Ne treba, naravno, iz analize tragikomedije bosanske demokratije isključiti ni inostrano kumovanje, koje je, po naknadnom priznanju samih međunarodnih posrednika, nerijetko bilo pogubno kontraproduktivno (Stojanović 1995: 120). A samo priznanje ove države Aleksa Đilas ocjenjuje kao „istorijski najneodgovorniju političku odluku u postkomunističkoj Evropi “. Ne treba, takođe, isključiti ni vjekovne balkanske omraze koje su „zasmrdile“ kada su u postkomunizmu izvučene iz sibirskog zamrzivača. I, naposlijetku, valja uzeti u obzir i Hantingtonovu teoriju o sukobu civilizacija (kultura, religija ...) na tektonskim linijama neposrednog dodira u koju se bosanski slučaj tako dobro uklapa kao da je na njemu izgrađena.

Međutim, kako pi še Majkl Valzer, „ secesija a ne ujedinjavanje je tekuća tema. A ako bi se taj proces zakočio, to ne bi bilo rezultat negiranja ovog načela koje danas deluje neuništivo nego njegove dozirane primene “ (Valzer, 2002: 140). Hans-Urlih Veler zato traži da se pragmatično odredi prag priznavanja suverenih prava malih naroda na nacionalne države, jer patuljaste tvorevine nemaju realne šanse da ekonomski i politički opstanu bez internacionalne pomoći i brige. Niko, međutim, koliko nam je poznato, takav prag nije izračunao ni međunarodno verifikovao , a ne bi ni vrijedelo u slučajevima kao što je Bosna kada je secesija kombinovana sa pripajanjem matici, pa je usitnjavanje bar na dvije strane (Srbi i Hrvati) kombinovano sa ukrupnjavanjem. A i Muslimani, odnosno Bošnjaci, uz odgovarajuće teritorijalne koncesije vjerovatno bi rado prihvatili odvajanje od nelojalnih komšija kao alternativu sadašnjem stanju, u kojem, iako najbrojniji, nemaju ni nacionalni entitet ni unitarnu državu i participiraju u vlasti svega nekoliko kantona. I za Bošnjake, kao i za Srbe i Hrvate, nije dovoljan argument „ da bi izdvajanje jedne muslimanske države u Evropi bio loš signal za milione istovjernika u F rancuskoj, Britaniji, Njemačkoj itd. koji su na putu integracije u hrišćansko okruženje “ (Tindemans, 1998: 18) .

„Etničko čišćenje ili prinudna asimilacija koji su preovladavali u većini balkanskih zemalja još od devetnaestog veka predstavljaju odgovor na shvatanje da jedna država treba da odgovara jednoj naciji, jednoj kulturi, jednoj religiji“, stoji u Tindemansovom predgovoru Izvještaju Međunarodne komisije za Balkan. Neki tvrde da se etnonacionalizam može politički neutralisati dodje lj ivanjem kulturnih prava manjinama (jezik, religija ...) kako bi kulturna autonomija preduhitrila zahtjeve za teritorijalnom autonomijom. Malo je vjerovatno da će to funkcionisati na Balkanu: manjine neće vjerovati u pravne garancije ako one nisu praćene teritorijalnom autonomijom, dok veće nacionalne grupe strahuju da bi davanje kolektivnih prava i autonomije podstaklo dezintegraciju država i iredentizam “ (Tindemas, 1998: IX–XX).

No, ako izuzmemo koncept Evropske unije, koji će na dužu stazu integrisati kompletan geografski prostor starog kontinenta i relativizovati probleme države i nacije otvaranjem granica za slobodan protok ljudi, bescarinski promet robe i kapitala, neograničenu cirkulaciju ideja i informacija, najra d ikalnije ideje nudi Urlih Bek na principu nacionalne indiferencije savremene države. „Kao što su sveti ratovi u XVII veku završeni Vestfalskim mirom, u odvajanju države od vere, tako bi na nacionalne (građanske) ratove XX veka moglo da se odgovori odvajanjem države od nacije. Kao što je tek nereligijska država omogućila koegzistenciju različitih religija, tako bi kosmopolitska država, putem principa konstitucionalne tolerancije, trebalo da jamči postojanje više nacionalnih identiteta “ (Bek, 2000: 42).

U neizvjesnom i nedoglednom međuvremenu koje nas dijeli od konkretne utopije ujed injene Evrope kao „ obe ć ane zem lje“ u Deridinom, i kosmopolitske države u Bekovom , ali i Heldovo m sm islu, ostaje da još dugo živimo nemoć Milove predstavničke vladavine da ri j eši proble m pluraliz m a potkultura , odnosno Lajpahartovog konsocijativnog sistema da obezbijedi funkcionisanje države. Naravno, ne samo u Bosni. „Demokratija (polu) protektorata “ samo se, dakle, pridružuje beskonačno m nizu demokratoloških sintagmi, kao što su „ nametnuta demokratija“, „poludemokratija “ , „ kontrolisana demokratija “, „ ograničena demokratija “, „obrnuta demokratija “ , „totalitarna demokratija“ i sl. Nažalost, te sintagme ne čuvaju kritičku napetost između normativnog i empirijskog značenja demokratije, nego polako ali sigurno iscrpljuju i prazne izvorni potencijal moderne demokratije koja , da bi mogla da osvoji i regionalno i globalno baš – sve , postaje puko – ništa .

Antonić, Slobodan (2003): Modernizacija, u: Kritički pojmovnik civilnog društva, Beograd: Grupa 484.

Banac, Ivo (2001): Raspad Jugoslavije, Zagreb: “Durieux”.

Bek, Urlih (2002): Kosmopolitska država, u: Svet posle 11. septembra, Beograd: “Nova srpska politička misao” (posebno izdanje).

Valzer, Majkl (2001): Amerikanizam, Podgorica, „Cid“

Veler, Hans-Urlih (2002): Nacionalizam – istorija, forme, posledice, Novi Sad: „ Svetovi “ .

Gellner, Ernest (1988): Plough, Sword and The Book, Chicago: The Universitiy Press.

Dal, Robert (1997): Poliarhija, participacija i opozicija, Beograd: “Filip Višnjić ”.

Đilas, Aleksa (1995): Raspad i nada, Beograd: „ Princip “ .

Kavan, Zdenek, i Martin Paluš (2003): Demokratija u Češkoj Republici, u: Prošlost na Istoku – budućnost na Zapadu, Maria Kalder i Ivan Vejvoda, editori, Beograd: ZUNS.

Karer d'Ankos, Elen (1996) : Predgovor, u: Henri Vejnans, U žrvnju, jugoslovenska hronika 91-92, Beograd: Radio B92.

Knaus, Gerald, and Martin Felix (2003):Travails of the European raj Lessons from Bosnia and Hercegovina, Washington D.C.: Journal of Democracy, Volume 14, Number 3, july.

Connor, Walker (1967): Self-Determination, The New Phase, Washington D. C.: World Politics 20, october.

Mirić, Jovan (1999): Demokracija i ekskomunikacija, Zagreb: „ Prosvjeta “ .

Mihnjik, Adam (1995): Misliti savremenu demokratiju, Beograd: Radio B92 i „ Naša Borba “ .

Pavlović, Vukašin (2003): Društveni pokreti i promene, Beograd: UPN i FPN.

Podunavac, Milan (2002): Temelji bazičnog konsenzusa, u: Postkomunizam i demokratske promene, Beograd: JUPN i FPN FPN.

Sartori, Đovani (2001): Demokratija – šta je to?, Podgorica: CID.

Stojanović, Svetozar (1995): Propast komunizma i razbijanje Jugoslavije, Beograd: „ Filip Višnjić“ .

Tindemans, Leo (1998): Nedovršeni mir, izveštaj Međunarodne komisije za Balkan, Beograd: Radio B92.