Saša Gajić

ROĐENJE IMPERIJE

Kada su se 19. maja nakon premijere trećeg epizode serijala Star Wars III: Osveta Sita svetla upalila, pitanja vezana za upravo ogledanu priču počela su da se množe. Ne, ona nisu bila vezana za način na koji je zaokružena celina ove SF–sage čiji je glavni lajtmotiv bio pretvaranje mladog i nadarenog viteza Džedaja Anakina Skajvokera u glavnog negativca serijala, Darta Vedera. Njegov život, posrnuće i konačno iskupljenje koji čine glavni tok priče ove moderne bajke, bačeni su u zapećak nečim mnogo intrigantnijim.

Radilo se o opštoj oceni kako je prava sadržina serijala Star Wars-a, koja je završnom epizodom izbila u prvi plan, zapravo transformacija demokratije u diktaturu, odnosno Republike i Imperiju. Štaviše, mnogi su u filmu videli kritiku Bušovog režima koji koncentrišući i jačajući izvršnu vlast pod izgovorom rata protiv terora, vodi postepenom uništenju demokratije u SAD i njene transformacije u imperijalnu diktaturu.

Neke od scena u filmu direktna su aluzija na predsednika SAD. Tako Anakin Skajvoker, pre nego se prelomi i postane Dart Veder govori: „Ili si samnom – ili si moj neprijatelj“, što je samo parafraza mnogo kritikovane Bušove izjave date „Herald Sun“–u 2001. godine koja glasi: „Vi ste ili sa nama ili protiv nas u borbi protiv terora“.

Režiser i scenarista celog serijala Džorž Lukas je, naravno, porekao sve direktne veze između svog glavnog filmskog ostvarenja i aktuelne politike, tvrdeći da je osnovnu priču za Star Wars postavio još za vreme Niksonove administracije i završne faze Vijetnamskog rata, a da je scenario za tri epizode prequel-a napisao početkom devedesetih godina kada „Irak (odnosno američka intervencija u Iraku) nije postojao .... ali paralele sa tim šta smo uradili u Vijetnamu i Iraku su neverovatne.“

Lukasu, koji pripada kremu liberalne holivudske elite koja se pokazala kao žestoki protivnik Buša na proteklim predsedničkim izborima, svakako ne treba puno verovati, jer su „sitne“ intervencije na scenariju u pravcu „bockanja“ aktuelne adminstracije jasne i nedvosmislene.

Najvažnije je to da većina publike (dobar deo američke, a naročito evropske) u scenama filma koji se bave „rađanjem Imperije“ prepoznaju analogiju sa savremenom Amerikom. U izvornim epizodama sa kraja sedamdesetih i početka osamdesetih godina, uniformni totalitarizam i militarizam filmske „Imperije zla“ bio je pre svega upoređivan sa polako posustajućom mašinerijom Sovejetskog saveza. Nove epizode i novo vreme ove je analogije pomerilo u drugom smeru. Kako je do toga uopšte došlo?

Istorijski „recept za diktaturu“

Pišući scenario za kasnije snimljene episode Star Wars serijala, Lukas je, da bi skopio što uverljiviju priču koja bi opisala nastanak totalitarne galaktičke Imperije, puno proučavao istorijske izvore koji govore o pretvaranju demokratskih društava u diktature. Po njegovim rečima, glavne lajtmotive našao je u istoriji antičkog Rima, krizi Republike i njenoj trasformaciji u Carstvo, kada su pojedini konzuli dobivši vanredna ovlašćenja (imperium) zadržali ovako koncentrisanu vlast i potom je institucionalizovali, pretvorivši postepeno aristokratsku republikansku državu u principat.

Sličan razvoj događaja prati scenario Star Wars –a. Za one koji su neupućeni, sledi kratko podsećanje: serijal počinje događajima koji pokazuju krizu kosmičke Federacije koja neodoljivo podseća na birokratizovanu, glomaznu svemirsku verziju Ujedinjenih Nacija. Ambiciozni senator Palpatin, čiji je alter-ego pravi inspirator kriza na rubnim područjima galaksije u vidu pobuna trgovačkih federacija, te odmetničkih planeta i sistema (jasna paralela sa „outlaw states“), koristi krizu da prvo postane kancelar, a da zatim preko dobijenih vanrednih ovlašćenja stvori moćnu vojsku koja će ga, kada skrši otpor, inagurisati kao svemoćnog vladara-Imperatora. „Tako umire sloboda. Sa gromoglasinim aplauzima“ sebi u bradu mrmlja senator Amidala videvši kako svemirski Senat proslavlja davanje diktatorskih ovlašćenja kancelaru Palpatinu, koji potom najavljuje pohod na „remetitelje poretka“.

Palpatinove namere u zadnji čas pokušavaju da osujete vitezovi Džedaji, mistični red „svemirske specijalne policije“. U konačnom obračunu koji liči na „Noć dugih noževa“, kancelar Palpatin prvo lažno optužuje Džedaje za pripremanje navodnog državnog udara, a zatim vrši njihovo totalno uništenje uz pomoć armije, u čemu mu pomaže zavedeni, mladi i gordi Džedaj Anakin, koji će u imperijalnoj strukturi moći postati imperatorova desna ruka, Dart Veder.

Palpatinova uzurpacija totalne moći veoma podseća na Hitlerov uspon i stvaranje Trećeg Rajha, kada je on, kao kancelar Vajmarske republike, dobio od parlamenta „vanredna ovlašćenja“ nakon isceniranog paljenja Rajhstaga, koje je potom iskoristio da se obračuna sa svima koji su mogli da ga ugroze. Lukas pak posebno apsotrofira da je inspraciju našao pre svega u rimskim primerima diktatura u vreme krize Republike, u slučaju Sule i Oktavijana Avgusta, te da sukob između Palaptina i republikanskih „pubunjenika“ podseća na rimske građanske ratove i sukob između trijumvira.

Glavni problem, međutim, po Lukasu nije u tome što postoje grupe i pojedinci koje žele da uzurpiraju vlast i preoblikuju državno ustrojstvo, već što postoji spremnost birača i demokratskih institucija da pristanu na ovakvu transformaciju, trampeći slobodu za sigurnost. Ovaj proces se po njemu uvek dešava na veoma sličan način, povodom istih problema i istih spoljašnjih pretnji. Tada se demokratska tela, nesposobna da efikasno vrše svoju funkciju usled unutrašnjih sporova i korupcije, odriču svojih nadležnosti koje se prenose na druge, nedemokratske centre moći.

Svest o „Novom Rimu“

Lukasova verzija „nastanka Imperije“ samo je jedna, i to ona liberalna, pri ča o „smrti demokratije“, koja već dugo živi u današnjem, u prvom redu američkom, društvu. Ona na jedan formalan način pokušava da pronađe istorijske analogije i optuži suparničke političke opcije da će po istorijski proverenom modelu, putem kocentracije izvršne vlasti i vojne moći, pretvoriti zemlju u diktaturu. Nasuprot ovoj verziji, u konzervativnim krugovima kolaju mitovi o „zaveri globalista“ tj. da će se Ujedinjene nacije, preuzimanjem državnih nadležnosti i stvaranjem svojih vojnih i policijskih snaga, vremenom pretvoriti u globalnu diktaturu.

Sve varijante i podvarijante ovih teorija o „rađanju diktature“ koincidiraju sa osećanjem krize parlamentarizma i demokratskih vrednosti, te svesti o neumitnoj transformaciji SAD u nepoznatom pravcu. Svest o planetarnim, imperijalnim pretenzijama i nesagledivoj moći koje SAD imaju u savremenom svetu, ustalila je čak i u svakodnevnom životu precepciju o tome da su SAD „Novi Rim“ koga silama determinisanosti očekuje sudbina svoje antičke preteče.

Označavanje SAD „Novim Rimom“ u naučnim krugovima i štampi najčešće se javlja u okviru široko rasprostranjene paralele između današnjeg odnosa SAD i Evrope i nekadašnjeg odnosa Rimske Imperije i Helade. Razumljiva i vrlo slikovita, ova paralela u jednom bljesku obasjava suštinsku prirodu ovog odnosa: umorne Evrope koja je rodila jedan kulturno-istorijski tip, a koja je zbog „unutrašnjeg krvarenja“ svoj mir našla pod patronatom mlađeg i sirovijeg izdanka sopstvenih ideja i vrednosti, i pragmatične, vojno-ekonomske sile koje ne mari toliko za umetničkim i filozofskim nijansama već za poretkom i efikasnošću.

Posle 11. septembra, ova predstava SAD kao „Novog Rima“ ustalila se u svesti velikog dela javnog mnjenja, od karikaturista koji predstavljaju Buša kao oklopljenog centuriona, preko sintagmi koje sadašnji poredak u međunarodnim odnosim nazivaju PAX AMERICANA, pa do tvrdnji Toma Vulfa koji poredi svemoć SAD sa rimskom vojnom nepobedivošću iz vremena Cezara, čemu se pridužuju mišljenja pisaca poput Gora Vidala (u njegovim esejima o SAD kao Poslednjoj Imperiji) i njegovog konzervativnog istomišljenika Čarlsa Krauthamera. Moramo sa žaljenjem da primetimo da je najmanji broj autora spreman da iskoristi ovaj model za jedno dublje i sveobuhvatnije komparativno-istorijsko poređenje.

Šteta je utoliko veća što se slutnje o „kraju demokratije“ i rađanju Imperije (i to one diktatorskog tipa) izvlače iz paralele Rima i SAD na jedan površan i formalistički način. Kao i drevni republikanski Rim, i SAD kao demokratska zemlja već odavno igraju imperijalnu ulogu u svetskoj istoriji, utičući, kontrolišući ili direktno vladajući mnogim teritorijama i narodima, oblikujući ih u skladu sa svojom vizijom sveta i svojim vrednostima.

Ako je unutrašnja kriza nekadašnjih „imperijalnih republika“ dovela do njihove transformacije u Imperije kao koncentracije lične vlasti, ne mora da znači da će neka buduća transformacija SAD kao „Novog Rima“ biti bukvalno i doslovno ponavljanje istorije, kako Lukas pokušava da prikaže. Prenošenje moći sa tradicionalnih na druge institucije, ne samo izvršne, već i privatne kompanije, proces je koji je u današnjoj SAD nezaustavljiv, mada oblici u koji će se u tim procesima transformisati ova „Imperija našeg doba“ još nisu sagledivi.

Tu su i drugi, neformalni centri moći, u prvom redu oni finansijski. Ništa ne govori u prilog tome da će u nekoj kriznoj situaciji u otimanju za „vanredna ovlašćenja“ i pripadajuću silu i moć pobediti lično personifikovana egzekutiva nad „tajnim redovima Džedaja“. Uostalom, i sam serijal Star Wars nas uči da je „Sila“ na strani Džedaja.

(26.07.05)