Saša Gajić

HOLIVUDSKI STEREOTIPI O SRBIMA

Holivudska fabrika snova, pored zabavno-komercijalne dimenzije svoje globalno dominante produkcije, nikada nije oskudevala u plasiranju političkih ideja i predstava koje su na ovaj ili onaj način korespondirale sa političkim trenutkom ili dominantnim stavovima zapadnog sveta. Od ranih dana razvoja filmske industrije, holivudski pogled na svet je kroz svoje “proizvode” projektovao, svesno ili ne, svojevrsnu pseudoprosvetiteljsku viziju sveta, u kojoj je za domicilne vrednosti, pojave ili ličnosti bila rezervisana uloga pozitivnosti, modernosti i svetlosti, a za filmske i stvarne antagoniste uloga dežurnih negativaca. Ponekad je ovaj, u krajnjem slučaju manihejski pogled na svet (pošto se temelji na učitavanju opozitnih metafora svetlosti i mraka – tj. prosvećenog i neprosvećenog, dobra i zla) služio samo preoblikovanju gledalačke svesti i vrednosnom opredeljenju, te identifikovanju, a ponekad je, mada dosta ređe, davao smisao opravdavanju upotrebe političkog nasilja u datim uslovima. Tako su, već istrenirani ulogama u ranim vesternima, gde su istoriju genocida nad domorodačkim stanovništvom predstavljali kao odvažnu odiseju vrlih pionira protiv primitivnih i neprosvećenih indijanskih plemena, Džon Vejn i saborci mu, tokom Drugog svetskog rata i nakon njega, na filmskom platnu tamanili mračne japanske prikaze na Ivo Džimi ili Fricove lišene ljudskosti, sa metalnim nokširima na glavi; tako su i na vrhuncu reganovske ratoborne ere protiv “Imperije zla”, glavni celuloidni heroji bili Rambo i piloti iz Top Gun -a, koji su sistematski uništavali tada aktuelne i moćne globalne protivnike.

Primetna je tendencija da se tek kasnije, sa određene vremenske distance, kroz holivudsku filmsku industriju projavljuje i svojevrsni istorijski revizionizam spram prikazanih stereotipa. Antivestern, tj. prikazivanje tragične sudbine severnoameričkih Indijanaca i realnije sagledavanje istine o tome “kako je osvojen Zapad”, kao i objektivnije prikazivanje svetskih krvoprolića u XX veku, svoj prostor nalaze tek u vreme neuspešne intervencije u Vijetnamu, bujanja trendovskog pacifizma i hipi pokreta. Mada takva revizionistička frakcija holivudske produkcije postepeno menja i urušava ustaljene stereotipe, delujući na savest i kritičko preispitivanje, ona po pravilu stiže dockan. Dok gledalaštvo napokon simpatiše beskrajno oklevetane Sijukse i Čejene, filmovi slične sadržine ne proizvode se o aktuelnom trenutku. Filmsko prikazivanje kolapsa intervencije u Vijetnamu (Apokalipsa sada, Lovac na jelene) moraće da sačeka prelaz i z sedamdesetih u osamdesete, a tek polovinom osme decenije dostići će vrhunac (sa filmovima Platoon, Hamburger Hill, Full Metal Jacket ), dok će u isti mah velikim platnom orcati Ramboi, Američke nindže i Čak Norisi, rađajući nove stereotipe i njihove političke instrumentalizacije. Stereotipni negativci se smenjuju, u skladu sa političkim potrebama: Fricove i Japove smenjuju Rusi, Arapi, latinska narkomafija i međunarodni teroristi, da bi sa “zakašnjenjem”, polovinom devedesetih godina, doduše u nešto skromnijem i modifikovanom vidu, na ovu listu dežurnih negativaca stigli, u globalnim medijima već odavno ocrnjeni, Srbi.

Rana pojavljivanja Srba u Holivudu

Nekad je sve izgledalo naivno i sasvim sporedno. Stasale u Titovoj Jugoslaviji, generacije koje su odrastale pretežno na holivudskim filmovima svako su filmsko pojavljivanje imena ili događaja sa ovih prostora doživljavale kao potvrdu bar male sopstvene vrednosti, a u prilog stvaranju iluzije kako nismo baš sasvim skrajnuti i beznačajni u svetskim okvirima. Nije nam bilo poznato da je holivudska mašinerija još za vreme trajanja rata protiv nacifašizma snimila propagandni film Chetniks – fighting guerillas , u kome je Draža Mihajilović prikazan kao moderni Robin Hud, nije nam bilo omogućeno da vidimo kako Džems Bond u filmu Iz Rusije sa ljubavlju ima posla i sa Titovim špijunima, jer je u tim slučajevima radila cenzura. Promakla nam je i činjenica da je, u skladu sa sedenjem Jugoslavije na dve stolice između ondašnjih supersila (doduše britanski), kultni špijunski film The Mask of Demetrios prikazao Beograd kao pristojnu evropsku metropolu, dok je Sofiju, sa one strane gvozdene zavese, oslikao kao orijentalnu kasabu.

Naprotiv, značilo nam je što originalni film Ljudi mačke (1942), koji je osamdesetih doživeo rimejk sa Nastasijom Kinski u glavnoj ulozi, ali u kojoj se više ne spominje Srbija, prikazuje čudnu devojku, Srpkinju Irenu i mističnu transformaciju ljudi sa te čudne geografske destinacije u pantere. Prijatno bismo se iznenadili i kada bi u vesternu Vrata raja doseljenici izgovorili po koju “našu” reč, kada bi u filmovima b-produkcije neki detektiv imao prezime koje se završava na -ić, ili kada bi se pojavila neka holivudska drama poput Četiri prijatelja (1981, rež. Artur Pen), koja prikazuje težak život srpske, odnosno jugoslovenske emigracije u čeličanama US Steel-a. Kada bi pravoslavni sveštenik u komediji “Mi nismo anđeli” (sa De Nirom i Šonom Penom u glavnim ulogama) prozborio par rečenica na arhaičnom srpskom jeziku, to nam je podizalo raspoloženje, a kada su se u holivudskim filmovima počeli pojavljivati primerci jugo floride, našem oduševljenju nije bilo kraja.

Svi pamtimo scene iz filma Umri muški 3, u kome Brus Vilis tokom jurnjave kolima kudi jugo što ne može da ide brže, dok mu Semjuel Džekson objašnjava kako su ta kola pravljena zarad ekonomičnosti a ne brzine; ili scene iz filma Vrana , u kome jedan kriminalac u bekstvu otima jugo, ali pošto ne ume da ga vozi, počinje da psuje i proklinje strana kola. Ravna čudu bila je činjenica da su u malom američkom provincijalnom mestu, u filmu Udaviti Monu , svi osim policije vozili jugo.

A onda su devedesete stigle i u Holivud …

Srbi postaju (i ostaju) negativci

Raspad Jugoslavije i ratna dešavanja na Balkanu svoj holivudski život počinju tek polovinom devete decenije, naravno u punom skladu sa odnosom Stejt departmenta prema raspadu SFRJ i tumačenjima koje su o tome stvorili globalni mediji. Nimalo začuđujuće, Srbi su preko noći postali filmski negativci.

Naime, u uvodnoj sceni filma Stena (1995), koja doduše nema nikakve veze sa daljom radnjom filma, Nikolas Kejdž kao ekspert FBI za eksplozive demontira bombu, koju su sakrivenu u dečiju lutku Srbi iz Bosne poslali poštom. Dve godine potom, u filmu Mirotvorac (1997), Džordž Kluni i Nikol Kidman progone bosanskog Srbina koji, dobivši od ruske mafije i radikalnih vojnih frakcija nuklearnu bojevu glavu, smera da je detonira na Menhetnu.

Takva matrica ubrzo počinje da se ponavlja u filmovima b-produkcije. U filmu Diplomatska opsada (1999, gl. uloge Tom Berindžer, Piter Veler, Deril Hana), uprkos činjenici da Srbi ni u jednom događaju iz devedesetih nisu pokazivali sklonosti ka terorizmu, bivaju svrstani u ovaj koš. Siže priče je sledeći: izmišljena grupacija Srpski oslobodilački front uzima taoce u američkoj ambasadi u Rumuniji, radi trampe za pukovnika Petra Vojnovića, koji se kao optuženik za ratne zločine nalazi u Hagu. U tom naumu ih, naravno, sprečavaju holivudski filmski heroji.

Početak novog milenijuma i petooktobarska promena režima u Srbiji, te posledično približavanje Zapadu, nisu doveli ni do kakve promene u tretiranju Srba u holivudskim i drugim zapadnim filmovima. U filmu Snajper 2 (2002), Tom Berindžer, profesionalni marinac-snajperista, u sceni koja na neki čudan način neodoljivo anticipira atentat od 12. marta naredne godine, iz stana naspram zgrade vlade Srbije na stepeništu ubija srpskog generala – političara odgovornog za masovne zločine na Kosovu. Proslavljeni ruski glumac Oleg Menjšikov, odavno na privremenom radu na Zapadu, u filmu Glavnooptuženi 6: Poslednji svedok (2003) glumi srpskog ratnog zločinca koji pod lažnim identitetom živi u Londonu kao lekar, a na tragu mu je detektivka – Helen Miren. Iste godine snimljen je i film sa Džeremijem Ajronsom, Četvri anđeo , u kojem srpski teroristi – članovi pokreta 15. avgust (?) sa vođama Lojvekom Ivanićem i Kardanom Maldićem (?!) otimaju avion i za osobađanje talaca traže 50 miliona dolara od Stejt deparmenta. Još jedan film, Progonjen ( Hunted , 2003), sa Benisiom del Torom i Tomi Li Džonsom, uzgredno se dotiče rata na Kosovu. Glavni negativac u filmu bio je očevidac masovnih zločina srpskih paramilitaraca u okolini Đakovice, koji su presudno uticali na njegovo duševno zastranjenje i put u zločin ….

Iz vizure holivudskog stereotipa, i evropska filmska produkcija od nedavno sagledava situaciju na Kosovu. Španski film Zona senki (2003) prati sudbinu vojnog kontingenta ove zemlje poslatog na Kosovo, tačnije na granični obod Kosova i centralne Srbije, takozvanu Zonu isključenja ili Zonu senki, na kojoj srpski paramilitarci nasilnim upadima remete mir kosovske populacije. Fantazmi u ovom filmu zaista nemaju ograničenja: srpska paravojska uništava električna postrojenja i lišava kosovsku populaciju struje, uzgred ubijajući sve što se kreće – civile, nejač i starce, i to sa revnošću ravnom Terminatoru.

Najbizarniji film o Srbima, holivudske b-produkcije, svakako je Ljubav dolazi od egzekutora (Love comes to Executioner ) iz 2006. godine, i zbilja je šteta ne prepričati ga u najkraćim crtama, da bi se stekla slika o tome kako se Srbi, čak šest godina posle pada Miloševića, prikazuju svetskom filmskom gledalaštvu. Glavni lik je Hek Prigušivač, Srbin, student klasičnih jezika, nastanjen u Novoj Prištini(?). On je nezaposlen, sa majkom porno-glumicom, koja pred njim gleda svoja “ostvarenja”. Pokojni otac, kako se u filmu saznaje, bio je pogubljen, a brat mu je masovni ubica, koji je izvršio maskr na koledžu(?), i to nakon besmislene svađe sa glavnim protagonistom. Svi Srbi u filmu podsećaju na uvrnute žitelje Tvin Piksa, na čelu sa komšinicom, gospođom Četnik, najboljom drugaricom Prigušivačeve porno-majke. S obzirom na etnički i porodični milje, mladi Hek Prigušivač napokon nalazi “zanimljivo” zaposlenje u zatvoru – kao izvršilac smrtnih kazni, ali pod uslovom da mu zatvorsko osoblje omogući da osuđenicima drži časove latinskog. Nakon takvog, monstruoznog portretisanja Srba kao psihološki idealnih egzekutora, sve sa problematizovanjem egzistencijalnih dilema i otvaranjem pitanja opravdanosti smrtne kazne, svi negativni stereotipi o Srbima u najnovijim filmovima, kakvi su već prikazivane Eskremne operacije ili sasvim svež film Lovačka družina sa Ričardom Girom (u kome je ovaj na tragu Radovanu Karadžiću), delovaće nam skoro bezazleno, kao prava dečija igra….

I dokle tako….

Ako se uzme u obzir da su Srbi više od decenije bili sučeljeni sa geopolitičkim interesima SAD i sa konstantnim udarom globalnih medija, moglo bi se reći da smo u stereotipnom prikazivanju tj. načinu na koji su nas “filmski mrzeli” još i dobro prošli. I to iz više razloga.

Kao prvo, negativni stereotipi o Srbima počinju da se šire tek sa približavanjem polovine devete decenije, što znači da pored informativne nije bilo i filmske pripreme terena za “konačni obračun”, što je, recimo, bio slučaj sa arapskim teroristima ili Sadamom. Da li zato što nam skoro do dejtonskih dana nije pridavan veći značaj, jer je za formiranje javnog mnjenja bila dovoljna globalno informisanje, ili zato što je tek nakon sukoba u Bosni trebalo raspirivati strasti kroz stereotipe, pošto je na Balkanu ostao da se odradi teži i komplikovaniji deo posla, tek – hronologija pojavljivanja stereotipa o Srbima pokazuje čudne zakonomernosti. Drugo, negativni stereotipi o Srbima nakon 5. oktobra, i pored očajničke želje ovdašnje kulturne i političke elite da se dopadne Zapadu i stekne “pozitivan imidž”, ne samo da nisu splasnuli, već su se i povećali, nemušto prikopčani na priču o terorizmu i paničnom strahu koji je nakon 11. septembra spram njega na Zapadu zavladao. I kao treće, i najvažnije, u skoro svim ovim filmovima Srbi nisu ocrnjeni “baš do kraja”, kao apsolutno zlo (što su sudbina, interesi i odluke velikih producenata po svemu sudeći namenili nekim drugima), već su im pored svih, pa i najstrašnijih filmskih izopačenja, ipak ostavljene neke psihološke osobine koje delom objašnjavaju njihovo stanje, to jest dizajniran im je psihološki profil kojim se daje opravdanje za njihovo “teško zastranjenje”. Oni, dakle, nisu apsolutni mrak, čisto zlo, već ludaci koje su razne nesreće nagnale na zločin. Oni nose atomske bombe, otimaju i etnički čiste, pre svega zato što su sami unesrećeni, zaostali, pomračenog uma usled porodičnog i istorijskog nasleđa.

Primetiti ovu holivudsku tendenciju izuzetno je bitno. Dok su globalne vesti prikazivale Srbe kao varvare i sumanute etničke čistače, a pojedini zapadni intelektualni krugovi takve stereotipe dizali na rang koncepta suprotstavljanja Srbima kao antipodu civilizacije (iliti predmodernom etnonacionalnom zlu), holivudska filmska magija ipak im je davala, i jos uvek daje, nekakve, makar male ljudske osobine. Da li to podrazumeva i šansu da “postanemo ljudi” (pa makar pri tome bili i Srbi) i da, poput Apača, doživimo filmski istorijski revizionizam, pa makar i dockan? Jer u postmodernom svetu značaj pokretnih slika i utisaka koje one ostavljaju neuporedivo je važniji i uticajniji od intelektualnih tlapnji politički korektnih “velikih umova”, koje uglavnom niko ne uzima za ozbiljno, sem ako se isti ne iskoriste kao komentatori u udarnim vestima. Danas Holivud dominantno preoblikuje svet, a ne pisana i usmena reč. Kada bi ovdašnji (pseudo)intelektualni krugovi, ophrvani negativnim stereotipima o sopstvenom narodu, revidirali svoje stavove bar onoliko koliko im na to ukazuje Holivud, gde bi nam bio kraj? Možda bi naša sumorna politička realnost jednog dana doživela i svoj hepi end? Ne holivudski, naravno, jer su u ovdašnjoj stvarnosti “pozitivci” i “negativci” podosta drugačiji od stereotipa koji se spram njih plasiraju.