Marinko M. Vučinić

Ideološki krugovi Đorđa Stankovića

Naša javnost se najbolje može predstaviti kao niz ustaljenih i nepomirljivih stavova i ideoloških koncepcija, predrasuda i uzaludnih pokušaja da se uspostavi ozbiljan dijalog o najkompleksnijim i najkontroverznijim pitanjima naše savremene istorije. Ideološke podele kao da su dublje i nepomirljivije nego ikada. Rasprave o rehabilitaciji ljudi koji su stradali nakon Drugog svetskog rata ili bili potpuno marginalizovani u našoj naučnoj i medijskoj javnosti samo su još jedna potvrda naše nespremnosti da unesemo duh racionalnosti u dijalog o najznačajnijim društvenim i političkim pitanjima i izazovima naše političke istorije.

Ni Slobodan Jovanović i pitanje njegove rehabilitacije nisu ostali izvan ovih rasprava, naprotiv, samo se nastavilo tamo gde se stalo gotovo pre pola veka. Obnovljen je već pomalo zaboravljeni ideološki govor koji je vrhunac doživljavao u vreme uspostavljanja jednopartijskog socijalističkog režima. Njegovo kapitalno naučno delo i kratkotrajno političko delovanje ostali su predmet pseudopolitičkih rasprava i ideoloških osporavanja.

Istoričar Đorđe Stanković je, bez obzira na tvrdnje u tekstu „Mandale ili kultura sećanja i ‘rehabilitacije’“ da je uvek nastojao da otvara nove krugove saznanja zasnovanih prvenstveno na novim izvorima i metodama, ovom prilikom ponudio već toliko puta rabljene ideološke, političke i lične diskvalifikacije Slobodana Jovanovića, pozivajući se pri tome na ispričane „pouzdane“ priče i još pouzdanija svedočenja, kao nove istorijske izvore, koji će konačno osvetliti prirodu i karakter Slobodana Jovanovića. Nema tu ni traga od najavljene pročišćene kulture sećanja, a ni od novih saznanja, već je u pitanju ponavljanje osuda, pomoću kojih je decenijama Slobodan Jovanović bio izopšten iz našeg društva i iz naučne i univerzitetske javnosti.

Đorđe Stanković je u pravu kada navodi da se u nacionalnoj mitomaniji izgubila etičnost nauke i kulturnog ophođenja, ali je upravo njegov odnos prema delu i kratkom i neuspešnom političkom delovanju Slobodana Jovanovića kao predsednika izbegličke vlade u Londonu demonstrirao nedostatak elementarne etičnosti, naučne objektivnosti i kulturnog ophođenja. To je samo još jedan dokaz nepostojanja utemeljenog kulturnog obrasca, o čemu je pisao Slobodan Jovanović.

On nije imao nikakvih iluzija kada je u pitanju dnevna politika u tadašnjoj Jugoslaviji, može se reći da je imao i neku vrstu ironičnog prezira prema pragmatičnoj politici. Sâm je rekao da je bio neuspešni predsednik još neuspešnije vlade. Ovakav stav je sigurno poznat Đorđu Stankoviću, kao i dugogodišnje izbegavanje Slobodana Jovanovića da neposredno učestvuje u političkom životu jer je veoma dobro znao pred kakvim se teškim izazovima nalazila politika u duboko politički i socijalno podeljenoj jugoslovenskoj državi. Zato govoriti o Slobodanu Jovanoviću kao isključivo političkoj ličnosti i političkom delatniku, a ne uzimati u obzir celinu njegovog teorijskog i istoriografskog dela očito je politikantsko podmetanje.

Međutim, Đorđe Stanković ne odustaje tako lako. On je veran svom pre svega ideološkom ubeđenju kada bez ikakve rezerve otvara pitanje da li je Slobodan Jovanović bez trunke savesti i upitanosti o posledicama potpisao akt i odobrio, na predlog svog šefa kabineta, da se u delo sprovede slovo Z, što je značilo „zaklati“, i da je tako pobijeno stotine viđenih Srba.

Bez obzira na to što se ovakva bestidna tvrdnja ne izriče prvi put, prosto je neverovatno da istoričar i naučnik Đorđe Stanković može da ponovo, kao neki izraubovani ideološki vremeplov, oživljava ovakve osude. Ovo je jedna od toliko puta prežvakanih diskvalifikacija Slobodana Jovanovića kao besavesnog ideologa ravnogorskog pokreta i političkih likvidacija vršenih u građanskom ratu u vreme Drugog svetskog rata. Kada se pročitaju ovakvi napadi, stiče se utisak da se suđenje Slobodanu Jovanoviću nije ni završilo i da su njegovi progonitelji i tužioci još uvek na svom partijskom i ideološkom zadatku.

Đorđe Stanković u svojoj ideološkoj okovanosti i slepilu čak prelazi i one toliko potrebne granice elementarnog dobrog ukusa kada rezolutno tvrdi da je Slobodan Jovanović kao predsednik vlade skrivao izveštaje o genocidu nad Srbima u NDH, preporučujući cinično jednom članu vlade da je bolje da čita Dikensa, nego što se brine o Srbima u NDH. „Zar je to onda najveći srpski um“, pita se pravoverni Đorđe Stanković, ne prelazeći – kako on tvrdi – graničnu liniju nauke. Međutim, upravo ovakve i slične tvrdnje dokazuju da ovaj istoričar ne poštuje osnovne postulate istorijske nauke, budući da mu je jedini cilj da pokaže da je Slobodan Jovanović sitni i beskrupulozni politikant nesposoban da ima saosećanja za žrtve srpskog naroda.

Svakom ko iole poznaje izuzetno naučno delo i delovanje Slobodana Jovanoviće poznato je da je on napisao najvrednije stranice o srpskom nacionalnom interesu, našem političkom mentalitetu i teškoj istorijskoj sudbini srpskog naroda. Optuživati Slobodana Jovanovića da je zataškivao genocid nad Srbima u NDH spada u red najzlokobnijih ideoloških diskvalifikacija. Zaista je veoma utešno što Đorđe Stanković i sâm velikodušno kaže da ne može da ospori stručnu i literarnu vrednost jednog broja dela Slobodana Jovanovića, bez obzira na to što su neka već prevaziđena. Ali on ne može da oprosti što u sudbinskim pitanjima nacije i države Slobodan Jovanović nije pokazao „građanske kuraži“, ni volje da ih rešava u skladu s vremenom u kome je preuzeo odgovornost.

Đorđe Stanković se kao skrupulozni naučnik i istoričar poziva na prvorazredne istorijske izvore i to na „svedočenja“ saradnika Slobodana Jovanovića i članova njegove neuspešne vlade, koji su izneli ocenu da je on na sve probleme gledao s apstrakcijom školskog seminara, mereći sudbinu srpskog naroda kao da je reč o tuđem narodu. Ovakva „svedočenja“ samo su još jedan dokaz da Slobodan Jovanović nije bio – što je danas slučaj  –političar opšte prakse, već istaknuti naučnik i istoričar, koji se mimo svoje volje našao u burnoj matici istorijskih zbivanja.

Može se slobodno reći da Đorđu Stankoviću ne nedostaje kuraži, ali ne građanske. U svojoj „kuraži“ ovaj istoričar nije propustio da se posluži uvredama upućenim na adresu Slobodana Jovanovića. On je opet, po kazivanju Milana Grola, Božidara Markovića i ser Horh Randela, bio umorni i bolesno osetljivi starac, bez krvi i nerava, muževnosti u karakteru, podozriv, čiji osmeh je u najtragičnijim momentima jeziv. Ovde nema govora o objektivnom pristupu, u pitanju je besprimerna težnja da se Slobodan Jovanović još jednom nakon više od pedeset godina prikaže u najgorem mogućem svetlu.

Vrhunac bezobzirnosti Đorđa Stankovića uočava se u njegovoj tvrdnji da je kao naučnik dodao samo poneki kamen u temelje racionalnog naučnog znanja. Naprotiv, on nam je samo još jednom pokazao kako izgleda ideološko kamenovanje. Ali on nam je u isto vreme demonstrirao svu žilavost jednog odavno prevaziđenog pogleda na politiku i istoriju, koji je nakon Drugog svetskog rata sproveo sveopšti progon Slobodana Jovanovića iz javnog i društvenog života.

Ta hajka se očigledno nastavlja, ali ovo je ipak 2008. godina i tekst Đorđa Stankovića samo je još jedan dokaz pogubnosti simplifikovanog ideološkog pristupa naučnom prosuđivanju prelomnih istorijskih događaja i istorijskih ličnosti. Slobodan Jovanović je danas i pored svih ličnih i ideoloških osporavanja jedan od naših najcenjenijih političkih i pravnih mislilaca, teoretičara i istoričara, koji su poznavali istorijske tokove i imali stvaralačke snage da sudbinu svog naroda opišu na najblistaviji način. Slobodan Jovanović nije trajno spomenički zatvoren u svesti srpskog naroda, kako to ističe Đorđe Stanković, jer bi to bilo suprotno duhu njegovog naučnog dela, već naprotiv, njegovo delo je aktuelnije i vrednije više nego ikad i predstavlja stalnu inspiraciju za nove generacije.  

1. avgust 2008. godine