Hans-Urlih Veler, Nacionalizam

Svetovi, Novi Sad, 2002, str. 167, prevod: Tomislav Bekić

Problem nacionalizma u javnom je diskursu toliko uzeo maha da je postalo gotovo nemoguće utvrditi kako njegove osnovne metodološke koordinate, tako ni njegovu istorijsku i teorijsku pozadinu. Tradicija loše upotrebe pojedinih pojmova, koji bi mogli biti od koristi za razumevanje uzroka nastanka i konsekvenci nesmetanog sprovođenja određene ideologije, dovela je do uspona rđave intelektualne svesti i savesti. Drugim rečima, ignorisanje ili šturo poznavanje razvoja i implikacija izvesnih ideoloških koncepcija u novijoj istoriji čovečanstva nije, samo rasadnik naopakih misli, nego i - i pre svega - naopakih dela.

Knjiga Nacionalizam - istorija-forme-posledice Hansa-Urliha Velera, u izvanredno živom prevodu Tomislava Bekića, nastoji da pruži pregledan, koncizan i analitički osvrt na ideju nacionalizma i njene raznovrsne realizacije. Kao sociolog, Veler insistira na preciznom definisanju kategorija koje uvodi u razmatranje, isticanjem ponešto zaboravljenih distinkcija među varljivo sličnim pojmovima kakvi su "nacija", "nacionalna država" i "nacionalizam". S druge, pak, strane, njegov poziv istoričara pruža mu mogućnost razgradnje dinamičnog spleta društvenih prilika, koje su dovele do stvaranja unutrašnje veze između jednog sistema ideja i (željene) "homogene, solidarne zajednice".

Svoj ogled Veler započinje vremenskom i prostornom lokalizacijom fenomena nacionalizma. I premda smo danas skloni da nacionalizam automatski poistovetimo s nečim konzervativnim, čak regresivnim, Veler nas podseća da on dolazi "u paketu" sa nacijom - jednom istorijski pozitivnom institucijom, koja se javlja gotovo kao logička posledica prosvećenosti. Nacionalna država predstavlja značajan povesni pomak u odnosu na prethodni oblik staleške države, dok francuska Deklaracija o pravima čoveka i građanina, koja se i danas posmatra kao temeljni iskaz o ljudskoj slobodi, predstavlja osnovu za stvaranje nacije u evropskom diskursu. Prava građanina ovde, naime, nisu formulisana kao prava apstraktnog građanina sveta, nego kao prava Francuza.

Veler, dakle, tvrdi da su se prvi impuls za stvaranje jedne homogene i jedinstvene zajednice i sistem ideja koji treba da opravda takav nalog, javili upravo u času kada je trebalo obuzdati unutrašnje razdore što ih je modernoj državi u nasleđe ostavio Ancien Regime. Svest o nacionalnom identitetu javlja se kao posledica modernizacije i prosvećenog oslobađanja od hijerahijskih predrasuda prošlosti, s parolom po kojoj su svi (Francuzi) slobodna i jednaka braća. Nacionalizam je otuda "odgovor na strukturalne krize ranih modernih zapadnih društava" (str. 21), koje svoj najverniji izraz ne nalaze u postupnim reformama, nego u revoluciji ili potpunoj delegitimaciji tradicionalnog institucionalnog poretka. Odatle najzad proizlazi i "nerazlučiva veza" (str. 29) egalitarne demokratije i nacionalizma.

Da bi objasnio kako je ovaj Weltanschaung uspeo da potisne i zameni nekada snažne sisteme ideja, Veler pokušava da dokaže da je nacionalizam politička religija. Otuda, osim što su bili Evropljani, rani su nacionalisti morali biti i hrišćani, jer je samo u tom duhovnom okruženju, tvrdi Veler, mogla nastati doktrina nacionalizma. Samo se, naime, u zemljama koje je kroz povest odlikovala smena krutih državnih formi, sveprožimajuća aksiološka ontologija i "hrišćanska religija s njenim jevrejskim tradicijskim jezgrom" (str. 33), mogla izroditi jedna utopijska zajednica ljudi, jedan "antistorijski, socijalno-ontološki kolektiv" (str. 43). Veler nabraja četiri ključna religijska elementa za ustanovljavanje ovog političkog pogleda na svet: predstava o "izabranom narodu" i "svetoj zemlji", kontinualna kreacija "neprijatelja" izabranog naroda, na koju se, pak, nadovezuje ideja "istorijske misije" na čijem je čelu Spasitelj. Zajedno sa idejom jednakosti svih (pripadnika nacije), nastaje i suprotna ideologija različitosti drugih i ugroženosti koja od njih preti. Suprotno staleškoj strukturi u kojoj se razlike održavaju "iznutra", u nacionalnoj državi drugi - neprijatelj ili konkurent - uvek je spolja, čak i onda kada je konstitutivni član određene etnije. Totalna homogenost, stapanje nacije i etnije, stoga postaje apsolutna vrednost i kategorički imperativ koji svoje opravdanje nalazi u pseudo-religijskim razlozima.

Veler nadalje pokušava da ustanovi kako je i zašto došlo do tako masovnog prihvatanja ove doktrine. Time će se, između ostalog, još jednom potvrditi teza o modernosti fenomena nacionalizma, nasuprot ovde sve primamljivijoj ideji da nacionalizam seže duboko u srednji vek. On, naime, ističe - pozivajući se na intelektualnu elitu 19. veka i brojne savremene teoretičare - da razvoj mogućnosti komunikacije veoma doprinosi nacionalizaciji. Na to se konsekventno nadovezuje raširenost zajedničkog "narodnog jezika" (str. 59), koji je, po Veleru, proizvod i sredstvo nacionalne države za širenje nacionalizma (a ne vice versa). Paralelno sa kreacijom drugih vidljivih artefakata kojima se najednom pripisivala ekskluzivno nacionalna vrednost, nacionalistička retorika morala je simultano da produbljuje istorijski jaz i vrednosno bremenitu razliku između "nas" i "njih", da bi time istakla veličinu i značaj nacionalne/naše vrednosti.

Poglavlje posvećeno tipologijama nacionalizma je osobito interesantno. Nasuprot dihotomnoj, kulturno opredeljenoj podeli Hansa Kona, koja je i ovde bila veoma uticajna, Veler nudi najmanje četiri tipa nacionalizma (str. 66) - integrativni, unificirajući, secesionistički i postkolonijalni nacionalizam. Svođenjem na dve suprotstavljene strane (valjani zapadni i rđavi istočni nacionalizam), prenebregavaju se posledice nacionalizma kao jedinstvenog fenomena, ali i posledice nacionalizama međusobno različitih regija, zemalja i naroda. S druge strane, postoje i države koje je po tom principu nemoguće svrstati, jer topološki pripadaju "Zapadu", dok zverstva koja su počinile u ime nacionalne homogenosti idu rame uz rame sa onim što se pripisuje metaforičnom "Istoku".

Velerova tipologija proizlazi iz gore navedenih pretpostavki, obuhvatnija je i ne nastoji da bilo koji od ovih oblika posebno definiše kao dobar ili loš. Kategorije Istoka i Zapada ovde se unekoliko prepliću, a time prestaju da funkcionišu kao kakvi kulturno-mistični entiteti. Osim toga, iako samo u obrisima, Veler razmatra i kolonijalne i imperijalističke posledice takozvanih zapadnih nacionalizama i njihov uticaj na stvaranje razornih nacionalih ideologija u zemljama koje su u istoriji imale drugačiji institucionali i duhovni razvoj.

Ovu tipologiju prati primena do tada izvedenih zaključaka u tri različita slučaja. Veler, dakako, teži da pokaže onu nit koja spaja nacionalizam nastao u Americi, državi koja postaje društvenim ugovorom, Nemačkoj, državi koju stvara nacija, i nezapadnim državama, koje naciju dobijaju u zaveštanje od kolonizatora. Ono što nacionalizam čini nacionalizmom u svakoj od pomenutih regija jeste njegov amorfni, protejski karakter. Dokle god ima prostora za primenu "političko-religijskih" argumenata, odnosno dokle god postoji Drugi, dotle je govor mržnje, govor koji zapravo onemogućuje sagledavanje i kritiku sopstvenih slabosti (str. 80), prisutan, pa bila to Amerika 19. stoleća, Hitlerova Nemačka ili savremena Nigerija. Nacionalizam se u srca ljudi ne unosi argumentima, nego emotivnim pozivom na odbranu svetog jedinstva, što u zbilji često ne može funkcionisati drugačije do uspostavljanjem harizmatičnog diktatora, Mesije, oličenja imaginarnog naciona.

Velerovo poimanje uticaja nacionalističe doktrine je deklarativno negativno. "Ko neće da se odrekne vere u čovekovu sposobnost da izvuče određene pouke iz svog iskustva", veli on, "mora da se nada da će dosadašnja iskustva s nacionalizmom u većini zapadnih zemalja, ali i u svim nezapadnim zemljama, što je moguće pre diskreditovati nacionalizam kao političku utopiju" (str. 144). Treba se, nasuprot tome, koristiti nekim drugim pozitivnim dostignućima modernosti i evropske političke kulture. U zaključku, Veler u tu svrhu predlaže jedinstvo demokratske ustavne, pravne i socijalne države, te države s ekološki obuzdanim privrednim rastom (str. 148). Iako se oko praktičnih rešenja uvek može sporiti, Velerova studija svojim britkim i pregnantnim izvođenjima donekle opravdava njegove zaključke. Iako na početku ističe da pojam nacionalizma neće koristiti pejorativno, on se trudi da svojom analizom pokaže kako nacionalizam nikako nije jedina opcija nastala iz povesne dinamike eropske političke kulture, ali jeste jedna od onih koje su imale potencijalno ili aktualno najrazornije posledice. Način na koji je ta analiza sprovedena predstavlja posebnu vrednost ove knjige, koja je spoj osobene sistematičnosti pri definisanju ključnih kategorija i njihove istorijske primene i provere. Baš zbog toga ona može biti vrlo dobro polazište za neko opsežnije proučavanje ovog neuhvatljivog fenomena.

         Gore

Dejan Vuk Stanković

Hagen Šulce, Država i nacija u evropskoj istoriji

Filip Višnjić, Beograd, 2002, str. 245, prevod: Slobodanka Kovačević

U okviru biblioteke "Evropa", pod uredništvom Slobodana Samardžića i u prevodu Slobodanke Kovačević, izdavačka kuća Filip Višnjić objavila je knjigu nemačkog istoričara Hagena šulcea Država i nacija u evropskoj istoriji. To je izuzetno zanimljivo i podsticajno štivo kako za one kojima su društvene nauke ili pak društveni angažman životni poziv, tako i za širu čitalačku publiku koja svoju intelektualnu radoznalost pretpostavlja složenosti problematike o kojoj delo govori. Nastala u okviru voluminoznog interdisciplinarnog projekta "Izgradnja Evrope" kojim rukovodi ugledni istoričar Žak le Gof, ova knjiga predstavlja pokušaj istorijskog razumevanja ključnih pojmova evropske političke istorije-države i nacije.

Svoje stanovište H. šulce razvija u duhu hermeneutičke tradicije. Istoriju pojmova koju izlaže, autor ne shvata kao puko nabrajanje i jednostavno analitičko razvrstavanje činjeničkog materijala, već kao tematizaciju prošlosti putem koje se osvešćuje aktuelnost a u isti mah uspostavljaju relevantne diskurzivne koordinate za teorijski odgovornu i praktički relevantnu anticipaciju budućnosti. No živo prisustvo istoricističkog izlaganja odnosno signum hermeneutičkog diskursa ne otkriva se isključivo u, djuijevski rečeno, interpolaciji između prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Uporedo sa vremenujućom dimenzijom razumevanja sopstvene tematike, šulce insistira i na komparativnom pristupu pojmovima države i nacije. Konkretno, država i nacija su se na različite načine razvijale i u različitim istorijskim epohama i geografskim lokalitetima. Francuski model razvitka države i nacije različit je od nemačkog kao što je i britanski različit od španskog, dok je, uopšteno govoreći, zapadnoevropski model formiranja države i nacije u osnovi relevantno različit u odnosu na istočni. Ipak koncizno naglašavanje razlika ne dovodi do radikalne skepse u pogledu značenja i smisla pojmova države i nacije. Naprotiv, upoređivanje raznovrsnog činjeničkog materijala shvaćeno kao ukazivanje na različitost pojmovno-istorijskog razvoja nacije i države pruža osnovu za otkrivanje njihovog opšteg diskurzivnog sadržaja kao i za aktualizaciju odnosno razumevanje trajno prisutnog značenja u onome što bi se, hajdegerovski rečeno, moglo nazvati "povesti koja se neposredno zbiva" ili savremenosti. Ovako teorijski pozicionirano, šulceovo izlaganje indirektno je i polemički intonirano ka dominantnim savremenim teorijskim obrascima i praktično-političkim orijentacijama.

Nakon pada Berlinskog zida i urušavanja komunističke ideologije i socijalizma kao društveno-ekonomskog poretka, na globalnoj teorijskoj sceni dominira stav o univerzalizaciji normativnih pretpostavki i vrednosti političkog, a pre svega ekonomskog liberalizma. Savremena apoteoza individualizma, noseće pretpostavke liberalnog diskursa i prakse, u teorijskom smislu državu i naciju smatra odveć istrošenim i antikvarnim kategorijama koje u najboljem slučaju imaju sekundarnu vrednost, dok na praktičnom planu iste tretira kao prepreku procesu internacionalizacije političkog odlučivanja (čiji je navodni telos zaštita univerzalnih ljudskih prava i sloboda) i kočnicu stvaranja efikasnog i progresivnog svetskog tržišta. Posve svestan da je nadnacionalnost bitna karakteristika ne samo posthladnoratovske istorijske konstelacije, već i Evrope posle Drugog svetskog rata, šulce ukazuje na to da je bilo kakva apsolutizacija nadnacionalnog kako na političkom- ekonomskom tako i na kulturno-jezičkom planu nedovoljno utemeljena.

Bez obzira na značajan politički, i pre svega, ekonomski uspeh evropskih integracija u poslednjih pedeset godina, nacionalna država "nije suvišna jer mnogi njeni politički i pravni mehanizmi, počev od ustavno pravnih organizacija do upravnih organizacija, nisu našli svoju zamenu. Zasada je samo nacionalnodržavni okvir u stanju da bude zaštitni omotač demokratskim i liberalnim institucijama" (str. 223). Ovo šulceovo realistično upozorenje podseća da značaj nacionalne države dobija indirektnu potvrdu i u političko-ekonomskim i socijalnim procesima koji karakterišu Srednju i Jugoistočnu Evropu. što posredno, a što i neposredno, iskustvo tranzicije postsocijalističkih društava nameće nužnost preispitivanja glavnih misaonih tokova neoliberalne teorije. Lajtmotiv posthladnoratovske političke filozofije najupečatljivije iskazan u shvatanju liberalnog neohegelovca Frensisa Fukujame "o kraju istorije", koji se manifestuje u trijumfu zapadne demokratije nad "bezubim i beznačajnim nacionalizmom", sukobljava se sa realnošću etničkih konflikata, pre svega, na prostoru bivše Jugoslavije i u delovima nekadašnjeg SSSR-a. Iako bi možda radikalni zagovornik neoliberalnog diskursa ove sukobe protumačio u duhu "nedovoljnog stepena istorijskog razvitka naroda na tim ne mnogo srećnim prostorima", njegova argumentacija svakako bi zastala pred značajnom ulogom koju je ideja o nacionalnom samoodređenju imala u procesu oslobađanja od višedecenijskog nasleđa autoritarnog, a često i totalitarnog komunističkog poretka. "Bez objedinjujuće i mobilizatorske snage nacionalizma u istočnoevropskim zemljama oslobađanje od komunizma ne bi bilo moguće. Nacionalno samoodređenje i zamena lenjinističke ideologije klasne borbe za bazičan nacionalni konsenzus predstavlja jedinstvenu zajedničku kariku koja spaja mnoge različite grupe i interese u ovim zemljama" (str. 221). Uz ovo treba dodati da tranzicija postsocijalističkih društava nudi i snažnu kontrargumentaciju simplifikovanom ekonomizmu. Hipoteza da će potreba za velikim stranim investicijama izvršiti dovoljan pritisak i oslabiti nacionalističke ambicije pokazala se netačnom budući da nacionalna osećanja mogu biti jača od ekonomskih interesa. "To se vidi po nemačkim investicijama u industriju u Češkoj Republici i u Poljskoj, koje tamo svakako nisu naišle samo na odobravanje. Postoje jaka, a s obzirom na istorijsko iskustvo razumljiva strahovanja da bi Nemačka mogla da iskoristi svoju ekonomsku snagu, što bi moglo da škodi nacionalnim interesima ovih država. Ove argumente koriste naslednici starih komunističkih partija, što se doduše, na svim izborima pokazalo kao uspešno borbeno sredstvo protiv demokratskih i liberalnih promena" (str. 220).

Međutim nije samo nezapadni deo evropskog kontinenta sklon snažnim izlivima nacionalnih sentimenata i uvažavanju nacionalnih interesa u politici. Nedostatak jedinstvene evropske spoljne i bezbednosne politike u slučaju raspada bivše Jugoslavije značajno je uslovljen percepcijom mogućih nacionalnih tenzija u okviru konkretnih nacionalnih država: "Zajednički evropski odgovor na jugoslovensku krizu izostao je pre svega zbog unutarpolitičkih problema koji se postavljaju pred Veliku Britaniju, Francusku, španiju i Italiju u vezi sa Irskom, Korzikom, Katalonijom ili Južnim Tirolom" (str. 220). Takođe živo prisustvo nacionalnih sentimenata na zapadnom delu kontinenta uočljivo je na još jednom primeru iz ne tako davne prošlosti. Pre potpisivanja mastriškog Sporazuma 72% nemačkog stanovništva podržavalo je ovaj dokument, dok je nakon potpisivanja istog podršku dalo svega 42%, a ništa drugačije nije bilo ni sa ostalim članicama EZ (str. 221). Uz ovo treba dodati da su za Evropljane još uvek mnogo značajniji nacionalni izbori nego izbori za Evropski Parlament, kao i da ne postoji jedinstvena komunikacijska kompanija. Uopšte, jezičke i kulturološke barijere sačinjavaju prepreku daljoj izgradnji jedinstvenog evropskog kulturnog identiteta ali i za demokratski obrazac vođenja politike vanredno značajnog javnog mnjenja.

Iz svega priloženog može se zaključiti da i nacije kao i nacionalne države još uvek imaju svoje istaknuto mesto u konkretnoj istorijskoj stvarnosti Starog Kontinenta. One su još uvek živa kulturna i duhovna bića i "izraz one raznovrsnosti bez koje bi Evropa izgubila svoju suštinu" (str. 223).

Stoga svako razmišljanje o razvoju i perspektivama evropskih integracija mora uzeti u obzir nacije, njihove istorije, njihove jezike i države, ali isto tako voditi računa i o regionalnim i lokalnim posebnostima koje su postale važne za socijalni život na evropskom poluostrvu.

"Evropsko uređenje može biti trajno samo ako vodi računa o nacijama, njihovim dugim istorijama, njihovim jezicima i njihovim državama. Pored toga, tu su i regioni i pokrajine proistekli iz dugih tradicija i koji su postali zavičaji, posebno bliski ljudskim srcima. Tu su i opštine, u kojima se odigrava vidljivi svakodnevni život i gde se donose lako shvatljive odluke. Sve će to biti mogućno zajedno sklopiti ukoliko se buduća Evropa bude ustrojila u duhu supsidijarnosti: jedna relativno labava državna tvorevina sa više političkih etaža, u kojoj bi se svakoj višoj etaži smelo delegirati samo ono što se nije moglo rešiti na nižoj" (str. 224).

Navedeni stavovi rezultat su iscrpne i temeljne analize evropske, pre svega, zapadnoevropske istorije. Kako je u duhovnoj korelaciji sa autorom poznati Hegelov teoretski diktum "o istini kao celini", te da nam pri njenom otkrivanju nije samo stalo do "rezultata nego i do izvođenja", čini se potrebnim da se nešto kaže i o tome kako je i na osnovu čega autor došao do svojih zaključaka. Treba naglasiti da autor izbegava prihvatanje klasičnog modela recepcije oba pojma. Po klasičnoj definiciji, država se određuje preko državne vlasti, državne teritorije i državnog naroda. Ovakvom gledanju na pojam države, šulce suprotstavlja tipologiju Ota Hincea prema kojoj se na državu gleda s obzirom na istorijske faze koje karakterišu razvoj: 1) suverene državne vlasti u okvirima evropskog sistema država, 2) relativno zatvorene trgovačke države sa buržoasko-kapitalističkim društvom i privrednim sistemom 3) liberalne pravne i ustavne države sa usmerenjem na lične slobode kao i 4) sve ove tendencije zajedno, podignute na nivo nacionalne države (str. 13). I standardni pojam nacije podložan je rekonceptualizaciji. Naciji shvaćenoj kao suvereni narod, ili kao jezičko kulturno jedinstvo, šulce protivstavlja dve složene istorijske tipologije. Reč je o podeli na staleške (plemićke) nacije i narodne nacije, kao i razlikovanju između kulturne i državne nacije. I u slučaju jednog i drugog pojma ne radi se ni o kakvim idealtipskim kategorijama, već je reč o krajnjim tačkama koordinatnog sistema, putem kojih se određuje mesto jedne stvarne nacije, ili pak uspostavlja red i interpretacija u domenu empirijskih činjenica koje se odnose na složeni istorijski razvoj države.

Ma koliko bio opšte ili specijalistički obrazovan, savremeni čovek predstavu o državi vezuje za nešto trajno, depersonalizovano i u osnovi povezano sa određenim skupom institucija koje u manjoj ili većoj meri uspešno ili neuspešno obavljaju svoje precizno utvrđene funkcije. Međutim, ono što se nama čini gotovo samorazumljivim, proizvod je dugog, složenog i često protivrečnog istorijskog razvoja. U srednjem veku vlast nije bilo moguće identifikovati sa nečim stabilnim i trajnim. Naprotiv. Političke veze i uopšte vladavinski odnosi upostavljani su posredstvom vremenski ograničenih personalnih kontakata između kralja i podanika. Sve je počivalo na sistemu lena tačnije sistemu distribucije poseda na osnovu koje su nastajali i održavali se odnosi lojalnosti i podaništva. Konture ili bolje reći začeci savremenog gledanja na državu pojavili su se u trenutku kada je došlo do postvarenja lena, odnosno onda kada je leno trebalo učiniti trajnim, naslednim i u krajnjoj konsekvenci večnim i bezvremenim. Ova predstava stupa na scenu u momentu kada se kralj počinje doživljavati ne samo kao prvi među jednakima i onaj koji se nalazi na kraju piramide lena, već i kao neprikosnoven. Kraljeva neprikosnovenost oznaka je nečeg božanskog. Kralj se sve više izjednačava sa izaslanikom Boga, garantom prava pojedinaca i zajednice, garantom mira spolja i iznutra. On važi kao mešovita ličnost (midžta persona), kao "ljudsko i božansko biće po milosti božijoj" (str. 21).

Upravo identifikacija kralja sa božanskim omogućava razdvajanje ličnosti i njenog položaja. Faktička smrt kralja nije značila i kraj kraljevstva. Kraljevstvo i država opstaju nakon kraljeve smrti i dolaska na presto njegovog naslednika. Treba naglasiti da je razvitak evropske države u velikoj meri bio određen i recepcijom rimskog prava. Načelo "princeps legibus solitus" omogućilo je vladarima da utvrđuju svetovno prava i tako odrede pravila pod kojima je trebalo vladati državom. Ipak, ovaj princip nije značajno promenio stvarnost srednjevekovnog društva. Umesto kraljeve vlasti vladala je anarhija koja je u značajnoj meri bila omogućena pravom svakog kneza da povede rat, odnosno da inicira megdan. Od vremena nemačkog cara Fridriha Barbarose pa sve do Maksimilijana I postoji neuspešna težnja da se obezbedi stanje trajnog mira. Tek je poslednje pomenuti 1495. godine proglasio "večni mir" koji je postepeno sprovodio u carstvu. No, pored težnje ka uspostavljanju i održanju mira među mnoštvom međusobno sukobljenih plemića, odnosno tendencije ka koncentraciji vlasti, kraljevsku vlast karakteriše težnja ka formiranju stabilnih pravnih institucija odnosno državnih institucija.

Kada se govori o ovome ne može se ne spomenuti politička inovativnost i vizionarstvo Fridriha II iz dinastije štaufera čija vizija države nije bila ništa drugo do anticipacija racionalne i apsolutistički ustrojene političke zajednice kakvu poznaje 16. vek. Za istorijski razvoj moderne evropske države od posebnog značaja je 1310. godina kada je Filip IV Lepi građanina Vilhema od Nogarea postavio za čuvara velikog pečata. Ovim činom promenjena je srednjevekovna paradigma vladanja koja je počivala na rođenju i posedu kao odlučujućim faktorima za vršenje vlasti. Sposobnost i odanost kruni čine kompetetnim za participaciju u političkoj moći.

U prilog navedenom treba dodati da je u procesu formiranja evropske države pored težnje za koncentracijom moći značajnu ulogu odigralo nastojanje ka njenom ograničavanju.

"Učenje o podeli vlasti koje je Monteskje u odbranu državnog apsolutizma formulisao u 18. veku, faktički opisuje, mada u sistematizovanoj i shematizovanoj formi, državnu zbilju kakva je od srednjeg veka i postojala svuda u Zapadnoj i Srednjoj Evropi" (str. 27).

Ograničenje vlasti proizvod je uticaja koji je na politiku vršila crkva, kao i državnog dualizma, dvostruke vlasti kneževa i gradova koja je proistekla iz sistema lena. Različiti istorijski zapleti koji karakterišu odnos crkve i države od nesumnjivog značaja za istorijski prikaz formiranja pojma države. Papstvo je već u 12. i 13. veku uspelo da odvoji crkvu i državu. Nešto kasnije u 14. veku pojavljuju se dve izuzetno važne vrednosti koje će u determinisati evropsku istoriju: sloboda verovanja shvaćena kao sloboda od državne represije i sloboda politike od uticaja crkve. I već pomenuti uticaj složenog sistema vladanja nije zanemariv. Stalne tenzije između kraljeva i plemstava dovele su u krajnoj instanci do sve većeg prisustva kontrolnih mehanizama u vršenju vlasti, kao i do začetaka moderne ideje o spoju odnosno međusobnoj zavisnosti političke reperezentacije i plaćanja poreza, čime je na istorijsku scenu postepeno počelo da stupa načelo participacije u domenu rukovođenja politikom. Uz to ne treba zanemariti da je posebnu ulogu u političkoj istoriji Starog Kontinenta imala i turobna stvarnost 14. i 15. veka. Ova dva veka evropske istorije, često nazivana i "vekovi katastrofa", karakterišu epidemije, glad, kao i permanentni sukobi evropskih vladara sa spoljnim neprijateljima, pre svih sa Turcima.

Sve to nije bilo bez odraza na opštu percepciju politike, odnosno na svest o ciljevima i smislu političke zajednice. Aristotelijanska teorijska paradigma zasnovana na međusobnoj isprepletenosti i upućenosti etike i politike ostala je važeća sve do pojave učenja Nikola Makijavelija. U srednjevekovnoj političkoj filozofiji ona je nastavila svoju egzistenciju u delu dominikanskog sveštenika i filozofa Tome Akvinskog. Prema Akvinskom, zemaljska vladavina deo je večne vladavine Boga. Politička zajednica mesto je potvrđivanja političkih, ali i hrišćanskih vrlina. No, ovakva percepcija politike, i uopšte, hrišćanska perecepcija stvarnosti, ostajala je postepeno bez utemeljenja u vekovima katastrofa. Politikom su zavladali posve drugačiji obziri od hrišćanskih. Prioritetni cilj zajednice bilo je njeno samoodržanje, država se odvajala od crkve, a teologija od politike. "Manetere lo stato" bila je stvar virtu vladaoca. Ova virtu bila je posve različita od hrišćanske. I dok su hrišćanski moralni kanoni predstavom o čoveku kao Božijem stvoru štitili svetost ljudskog života, propovednici novog političkog nauka dopuštali su i likvidaciju ukoliko je to u duhu državnog razloga. Tako je Frančesko Gvardičini opravdanim smatrao likvidaciju jednog zatočenog Pižanina budući da se radi o "ragione e uso degli stati" odnosno o rezonu i običaju države (str. 35). I likvidacije i izneveravanje obećanja i bilo kakav postupak smatran je opravadanim ukoliko je doprinosio (samo)održanju političke zajednice.

Ipak Makijavelijev zahtev za etičkom neutralnošću politike i njenom potpunom separacijom od vere i isključivim fokusiranjem na političku organizaciju vladanja nije dobio potpunu istorijsku potvrdu. Formiranje prve moderne države, španije 1516. godine, proizvod je snažne volje za vladanjem koja svakako ne bila realizovana bez živog prisustva religije. Ujedinjenje dotada razdvojenih i sukobljenih oblasti na Iberijskom poluostrvu bilo je nezamislivo bez jedinstvenog španskog jezika, ali i jedinstva vere i države. Ovo potonje potvrdu je našlo u brutalnosti Inkvizicije, ali i u nemilosrdnom progonu Jevreja i muslimana. Slična matrica postoji i u Engleskoj i Francuskoj. U slučaju Engleske, borba protiv rimskog katolicizma učvrstila je zajednicu kako na političkom tako i na širem kulturnom planu, dok je u slučaju Francuske težnja kralja da se oslobodi od uticaja Rima doprinela jačanju države koju je u 16. veku takođe obeležio brutalan konfesionalni sukob. Okrutni spoj religije i političke moći dobio je svoju najizrazitiju manifestaciju u Tridesetogodišnjem ratu (1618-1648). Međudržavni i konfesionalni sukob završen je mirom u Minsteru i Osnabriku 1648. godine. Odvajanje države od crkve i stvaranje jake monarhije smatrani su za preduslove uspostavljanja i održanja mira. U poimanju države centralno mesto zauzima pojam suvereniteta. Po znamenitoj formulaciji Žana Bodena, suverenitet je "pravno orijentisana vlast nad mnogim domaćinstvima". Za kategoriju suvereniteta vezuje se apsolutna i vremenski neograničena vlast, dok je izreka Luja DŽIV "Država to sam ja" bila odveć revolucionarna: budući da je u kruni trebalo objediniti ukupnu stalešku vlast (str. 45).

Paralelno sa promenama na planu legitimacijskih osnova politicke zajednice dolazi do procesa njihove dalje institucionalne promene. Ove promene ogledaju se u vecoj centralizaciji i pravnoj kontroli, razvitku birokratije, administrativnoj upravi regionalnog karaktera, kao i pojavi merkantilizma, odnosno odmeravanju "slave i velicine države prema srazmeri njenog ekonomskog bogatstva". Proces jacanja državne vlasti otvorio je pitanje razloga njenog postojanja. Upražnjeno mesto na polju legitimacijskog osnova političkog poretka zauzela je ideja nacije. Na istorijsku scenu ova ideja stupa u trenutku velikih promena na istorijskom iskustvu evropskog kontineta pri prelasku iz 18. u 19. vek. Rast stanovništva uzrokovan porastom poljoprivredne i privredne proizvodnje, bolja medicina, veći stepen migracije, industrijska revolucija, razvoj putne infrastrukture i komunikacija, ubrzanje protoka informacija, sve veća uloga štampe, nastanak novih elita itd, doveli su do zahteva za političkim promenama.

U tom kontekstu nastali su različiti ideološki pogledi na svet: liberalizam koji zagovara primat individualnih prava, konzervativizam koji se zalaže za očuvanje tradicija i "drevnih sloboda", dok je 19. vek u idejnu orbitu lansirao socijalizam kao političku ideju koja zahteva socijalno-ekonomsku jednakost svih. Sve ovi idejni poticaji u manjoj ili većoj meri prisutni su u pojmu nacije. "Državi masovne industrijske civilizacije bila je potrebna legitimacija kojom bi se prekrile sve ostale masovno uspešne ideologije, koja bi ih povezala i istovremeno državi osigurala saglasnost njenih građana: ta legitimacija bila je ideja nacije koja je i sama doživela značajne promene" (str. 112).

Između Francuske Revolucije i Prvog svetskog rata nacija postaje najmoćnija legitimacijska ideja. Moć ovog pojma ogleda se u tome što on istovremeno nudi zajednicu (rešava pitanje lojalnosti), orijentaciju (pruža pomoć u odlučivanju) i transcendenciju (pokazuje specifično religioznu dimenziju afirmišući veru u ono što nema svoju opipljivu dimenziju). U teorijskom smislu, razlikuju se dva koncepta nacije: aristokratski (plemićki) i narodni. I jedan i drugi vezuju se za politiku, odnosno pripadnost naciji definišu s obzirom na pitanje o političkom statusu. Aristokratski pojam nacije, naciju vidi kao odnos prema kruni, kao neku vrstu staleške privilegije koja se najčešće vezuje za plemstvo i kler. Narodni pojam nacije, inagurisan je u vreme Francuske revolucije čuvenim Sijesovim pamfletom "Ko čini treći stalež?" Na pomenuto pitanje, opat Sijes odgovorio je: "Narod čini naciju. Nacija daje državi ustav. Iz njega izrasta državna vlast. Nacija je izvor suvereniteta" (str. 113). Sijesovo insistiranje na jedinstvu između nacije i naroda dobilo je svoju istorijsku konkretizaciju u procesu formiranja nacionalnih država. Narodna nacija teži da se razvija u sopstvenoj državi. Ona želi da je slobodna, da vlada sama, oslobođena od tuđinske vlasti.

Istorijski eho Sijesovih ideja prisutan je na Kongresu u Beču 1815. godine. Iako su nacionalne revolucije bile neprihvatljive, nacionalni princip bio je prihvaćen tamo gde je bio u vezi sa legitimnom vlašću kraljeva. U državama kao što su Velika Britanija, španija, Francuska, Portugalija, Holandija i švedska, plemićke nacije postale su narodne nacije, a demokratija i nacija smatrane su dvema stranama iste medalje. "Nacionalna država obezbedila je izlaz iz političkih normi i poljuljanih veza lojalnosti. Jaka država bila je potrebna da bi tekovine liberalizma bile zaštićene i ona je bila primeren okvir i garant za demokratiju i parlamentarizam". Nacija je shvaćena kao sveukupnost politički delatnih građana, ona je politička zajednica.

No pored političkog modela, teorija i konkretno istorijsko iskustvo poznaju još jedan model nacije. Reč je o kulturnom modelu nacije. Nacija je kulturna i jezička zajednica. NJu eminentno čine zajednički jezik i svest o zajedničkoj pripadnosti. Radi se o objektivnom, sudbinskom određenju nacionalnog. Nacije ujedinjuje zajednička sudbina i njena osnovna težnja jeste da stvori državu. Primer ovako shvaćene ideje nacije jesu nemačka i italijanska nacija, kao i nacije koje su se nalazile pod Hazburškom, odnosno ruskom i turskom dominacijom.

Tok evropske istorije nastavljen je formiranjem nacionalnih država, najpre u Italiji 1865. i Nemačkoj 1871. godine, a nakon Prvog svetskog rata i u državama koje su nastale na razvalinama dve velike imperije, Turske i Austro-Ugarske. Paralelno sa formiranjem novih nacionalnih država odvijao se i unutrašnji političko-ekonomski preobražaj koji je, s obzirom na socijalnu podlogu i konkretno iskustvo u manjoj ili većoj meri predstavljao odstupanje od izvorno liberalnog i tržišnog modela. Kao jedna od konsekvenci pojavljuje se i potreba za kolonijalnom ekspanzijom vodećih evropskih država, Engleske, Francuske, Nemačke i Italije. Napetost u njihovim odnosima, a pre svega nemačka želja za dominacijom, doveli su do Prvog Svetskog Rata, koji je, uprkos svemu, završio trijumfom načela nacionaliteta. Nakon tog rata formirana je Evropa po meri Vilsonovog i Lenjinovog principa samoodređenja. Duboka ekonomska kriza na Starom Kontinetu, kao i slabljenje institucija parlametarne demokratije, uz pojavu nacionalsocijalističke ideje o germanskoj dominaciji svetom, istrebljenju Jevreja i uništenju komunizma, doveli su Evropu u predvorje šestogodišnjeg pakla od 1939-1945.

Krajem II svetskog rata došlo je do državno-političkog redefinisanja evropskog koncepta političke zajednice i odnosa među državama. Nekada najmoćniji kontinent postao je poprište sukoba vanevropskih supersila SAD-a i SSSR-a. NJihov ideološki spor i stalna pretnja novom ratnom katastrofom rezultirali su redefinisanjem Evrope suverenih i samostalnih nacionalnih država. Nastupila je era povezivanja u nadnacionalne vojno-bezbednosne i ekonomsko-političke saveze kao što su NATO i Varšavski Pakt, odnosno Komenkon i EZ. Iako je hladni rat završen, njegova paradigma nadnacionalnog povezivanja i integracije predstavlja i dalje vodeću spoljnopolitičku orijentaciju na evropskom kontinentu.

Ipak, kako nam to šulce pokazuje, ma koliko integracije bile ubrzane i intenzivirane, još uvek je rano govoriti o potpunom odumiranju ideje o nacionalnoj državi. Mnoge od funkcija nacionalne države kao i ideja nacije još uvek ostaju trajna odrednica u domenu funkcionisanja društvenog života jednako kao i u sferi oblikovanja identiteta društvenih zajednica.

  Gore

Ivana Spasić

Marina Blagojević (prir.), Mapiranje mizoginije u Srbiji: diskursi i prakse

Asocijacija za žensku inicijativu, Beograd, 2000, str. 700

Knjiga Mapiranje mizoginije u Srbiji: diskursi i prakse nastala je kao rezultat višegodišnjeg rada na projektu započetom 1997. godine u Centru za ženske studije, pod prvobitnim naslovom "Enciklopedija mizoginije". Impuls za rad na ovoj temi potekao je iz osećaja neophodnosti, zajedničkog članicama tima, da se razume i istraži fenomen širenja mizoginije, koji je ocenjen - rečima rukovoditeljke projekta i urednice izdanja, Marine Blagojević - kao još jedan simptom "bolesti srpskog društva i kulture devedesetih" (str. 15). Iako je impuls, dakle, bio donekle situaciono uslovljen, jasno je da sama pojava - mizoginija - nipošto nije trenutna i prolazna, već ima (pre)dugu istoriju. Ova knjiga pokušava da osvetli i tu prošlost i sadašnjost, na velikom broju društvenih polja, na različitim nivoima apstrakcije i iz veoma raznolikih uglova.

Ciljevi projekta bili su višestruki: dokumentarni, heuristički (senzibilizacija samih autorki za detektovanje mizoginije, omogućavanje kvalitativnih skokova u znanju o mizoginiji), te politički, edukativni i aktivistički (delovanje na javnost). Na početku rada, markirano je nekoliko oblasti u kojima treba tragati za oblicima očitovanja mizoginije, koji su ujedno klasična predmetna čvorišta feminističke teorije i istraživanja: tradicionalna kultura; masovni mediji; materinstvo i partnerstvo; stereotipi i predrasude u javnom mnjenju, u naučnoj literaturi, u filozofiji; negativni stavovi prema feminizmu; nasilje, seksualne ucene; diskriminacija; jezička diskriminacija; umetničko stvaralaštvo; samomržnja kod žena.

Prvobitna zamisao projekta pokazala se kao suviše ambiciozna za date uslove. On je zato sveden na uži obuhvat i dat mu je skromniji naslov - "mapiranje" umesto "enciklopedije" - pod kojim je knjiga objavljena.

Jedna od polaznih i do kraja poštovanih ideja-vodilja u radu na projektu bila je izbeći zatvorenost u kulu od slonovače - kako intelektualno-akademskih tako i užih feminističkih krugova - i umesto toga iskoračiti u javnost i raditi na "prosvećivanju". Jedna od posledica ovog usmerenja bilo je nastojanje da se mizoginija uopšte, kao i razni pojmovi, uglovi i kategorije kojima se operacionalizuje i analizira, kontekstualizuju, odnosno povežu sa stvarnošću društva u kojem živimo. širenje mizoginije karakteristično je za čitav postkomunistički svet u "tranziciji", kao reaktivno pogoršanje ženskog položaja u odnosu na ideologizovanu jednakost socijalističkog razdoblja, i kao posledica niza novih uslova s kojima tek treba naći načina da se izađe na kraj. Moglo bi se čak reći da je mizoginija u ekspanziji i izvan granica istočne Evrope. Ipak, za Srbiju je bar jedna stvar specifična - "kombinacija patriotizma i mizoginije, tradicionalne kulture i eksploatacije žena, kao i sasvim specifičan simulakrum neo-folk kulture i svetskih trendova". Otud je projekat zamišljen kao "prilog ‘kritici mentaliteta’... koja jeste i koja će biti nephodan deo uspostavljanja normalne higijene javnog prostora u procesu povratka Srbije u tokove civilizacije". Doista, knjiga se može čitati "ne samo kao projekat o mizoginiji u Srbiji, već kao projekat o Srbiji u kojoj mizoginija predstavlja jedno od mogućih ogledala u kojima se ‘iskrivljena’ realnost na neki čudesan način ‘ispravlja’." (str. 20; podvukla I. S.)

Rad na projektu, pa i sama knjiga u konačnoj formi, samosvesno su zasnovani na strategiji "pačvorka". Korišćenje tehnike "pačvorka" kao jednog "tipično ženskog" postupka ne samo da znači crpljenje iz "ženskih" stvaralačkih rezervoara, uz samoironično poigravanje metaforom "tipično ženskog", nego je i posmatrana pojava - mizoginija - u toj meri sveprisutna, difuzno manifestovana na najraznovrsnije načine i u najraznorodnijim sferama, samoreprodukuje se ("reciklira") ili je reprodukuju najrazličitiji subjekti, ne najmanje uključujući i same žene, da joj je jedino primeren postupak pačvorka, kao postepenog sklapanja ovih "komadića" ili "krpica" u jednu celovitu sliku, koja tek kada se sklopi pokazuje njihovu unutrašnju povezanost, pokazuje da u svem tom (ludilu) "ima sistema".

Sadržaj knjige podeljen je na 11 segmenata. U "Uvodu" Marina Blagojević ocrtava projekt i okvirno određuje probleme. "Jezik i misao" se bavi klasičnom temom ukorenjenosti mizoginije u jeziku, odnosno temelja statusa žena kao "neme" (muted) grupe - grupe koja nema vlastiti jezik, a čim progovori, prinuđena je da se služi jezikom koji u samoj svojoj strukturi prema njoj neprijateljski. Jasmina Tešanović ispituje mogućna rešenja kroz strategije ćutanja i alternativnih vidova umetnosti i mišljenja. Svenka Savić piše o raznim oblicima ispoljavanja mizoginije u jeziku. Dragana Antonijević analizira žargonske izraze o ženi, a Ivana Mardešić narodni jezik čakavskih dijalekata. U odeljku "Intelektualna tradicija" Marija Vidović piše o predstavama o ženi u Novom zavetu; Slavica Stojanović o mizoginiji kroz istoriju; Ivana Mardešić o istorijskim i međukulturnim mitovima vezanim za žensku telesnost; Radmila Nastić o liku "goropadnice" kao stalnoj figuri klasične dramske književnosti (šekspir, Sterija, Nušić). Odeljak "Lokalni patrijarhat" obuhvata etnološku analizu tradicijske kulture Srba iz pera Lidije Radulović; sociološko istraživanje LJubice Rajković o položaju žena na selu danas; tekstove Branislave Poznanović o ženi u pravoslavlju, Ivane Mardešić o životu žene u Dalmaciji, Lazara Nikolića o instituciji vlasti muža u srpskom pravnom sistemu pre Drugog svetskog rata, i dva rada Marine Blagojević: o seksizmu u protestima 1996-97. i o mitu o srpskoj muškosti, gde analizira napise nekih "muževnih" zvezda savremenog domaćeg novinarstva. U segmentu "Kultura" Zorica Tomić piše o muškoj kulturi kao tlu za totalitarnu svest i kao homoseksualnoj utopiji, na tragu Tevelajtovih "muških fantazija"; Ratka Marić o ulozi devojaka u omladinskim potkulturama; Milena Dragićević šešić o mizoginiji u masovnoj kulturi; Marina Blagojević i Lazar Nikolić o portretisanju (odnosa) žena i muškaraca na filmu. "Stvaralaštvo žena" uključuje tekst Dubravke \urić o nevidljivosti pesnikinja na srpskoj književnoj sceni; portrete Isidore Dankan, iz pera Svenke Savić, i anarhistkinje i aktivistkinje za ženska prava Eme Goldman, iz pera Vande Perović. Pod zaglavljem "Institucije" raspravlja se o ženskom radu i diskriminaciji u radnoj sferi (Marina Blagojević); verbalnom i vizuelnom predstavljanju žena u osnovnoškolskim udžbenicima (Isidora Jarić); spomenaru kao fenomenu i znaku (Svenka Savić); ženama u zatvoru (Ivana Stevanović); a Zorica Mršević analizira primer drastične diskriminacije žena u jednom udžbeniku za studije prava, te mesto žena u sportu. Odeljak "Nasilje" sadrži rad Marine Blagojević o mitovima koji podržavaju nasilje prema ženama uopšte; Vesne Nikolić Ristanović o nezaobilaznoj temi bivše Jugoslavije devedesetih - nasilju prema ženama u ratu, kako u područjima sukoba, tako i o prelivanju nasilja na "dom kao ratište"; i Zorice Mršević o incestu i mitovima vezanim za nj kao posledici mizoginije. "Unutra" razmatra psihološke aspekte mizoginije internalizovane kod samih žena: Marina Blagojević piše o ženskoj "brizi" kao određujućoj emociji i životnom stavu, a Zorica Mršević o lezbejskom coming out-u. U segmentu "Anti/feminizam" govori se o stereotipima i negativnom odnosu prema feminizmu, i kod muškaraca i kod žena: pišu Biljana Dojčinović-Nešić, Marina Blagojević i Zorica Mršević. U završnom odeljku, "Umesto zaključka", Jelena Batinić piše o nekrofiliji.

Među mnogim kvalitetima ove knjige treba, pre svega, pomenuti širinu obuhvata i informativnost. Ona sadrži mnogo novog materijala, npr. štošta što nismo (dovoljno dobro) znali o srpskoj tradiciji, istoriji i pravnim ustanovama. Zastupljene su (za našu sredinu) nove i malo ispitivane oblasti, ali ima i feministički nadahnutih analiza područja koja jesu čest predmet društvenonaučnih istraživanja (kao npr. masovna kultura, reklame, novinski napisi, svakodnevni jezik, žargon itd.), ali se u njima rodni aspekt prečesto "zaboravlja". Posebno treba istaći da postupak "pačvorka" zaista funkcioniše: kad se sve to stavi na jedno mesto, dobija se kompleksna i prilično poražavajuća slika. Nadalje, knjiga je uglavnom lišena ideološke isključivosti i normativizma - muškarci, kao takvi, nisu tu bad guys, niti se žene prikazuju kao hvalevredne junakinje, samim tim što su žene. Okupljeni radovi su na dosta visokom analitičkom nivou, uz neujednačenosti koje nisu prevelike, pogotovo s obzirom na broj tema i autorki/autora. Izdvojila bih nekoliko radova, uz rizik da budem nepravedna prema onima koji bi takođe zaslužili da budu pomenuti: M. Blagojević o "mitu o srpskoj muškosti", kao primer dinamične kulturne kritike koja dobro ostvaruje jedan od ciljeva projekta - sameravanje instrumenata zapadne feminističke teorije, kroz modifikaciju (u ovom slučaju čak: preokretanje), domaćoj društveno-kulturnoj stvarnosti; M. Dragićević-šešić kao primer zanimljive, po zahvatu široke, senzitivne i senzitizujuće analize obrazaca kojima se svi, mahom neosvešćeno, služimo; S. Savić o lingvističkoj mizoginiji, zbog utemeljenosti i sistematičnosti; D. \urić o nevidljivosti pesnikinja, po informativnosti i preglednosti.

što se praznina tiče, iako ovaj zbornik, dakako, nije mogao obuhvatiti "sve", niti je imao tu nameru, meni se čini da ima važnih pitanja koja su u njoj ostala potcenjena. Recimo, ekonomske teme. Uopšte, čitav odeljak o institucijama je malo "tanak". Dalje, odeljak o nasilju sadrži tekstove o porodičnom nasilju i ratnim silovanjima, ali utisak je da tu nedostaje tekst koji bi uopšteno razmatrao silovanje, taj neosporno krajnji i vrhunski izraz mizoginije. S druge pak strane, knjiga je fizički malo prevelika. Sama njena kabastost može dejstvovati nasuprot nameravanim efektima; jer, nije mnogo primalaca/čitalaca, naročito u tzv. široj javnosti, koji će imati strpljenja za baš svih sedam stotina strana, a kvalitet pojedinih radova možda neće moći da dođe do punog izražaja. Možda se brižljivijim izborom tekstova mogla naći bolja mera između pokrivanja tematskih područja i savladljivog obima. Još jedna formalna primedba tiče se broja uključenih radova Marine Blagojević koja, iako itekako ima šta da kaže o tome o čemu piše, u znatnoj meri daje pečat čitavom zborniku, čime se stvara izvestan utisak neravnoteže. Zatim, čistuncima će smetati žanrovska raznolikost, ali to je pitanje stanovišta. Neki bi možda prigovorili i zbog vizuelnog razbijanja monotone gustine teksta ubacivanjem raznih priloga - fotografija, isečaka iz stripova, kondenzovanih tabela iz ranijih istraživanja, navoda iz popularne, naročito "ženske" štampe - ali ja bih to ubrojala u prednosti.

Glavna napetost koja se u zborniku uočava jeste to što "kontekstualizacija" - odnos između teorije i konkretno-lokalnog materijala - nije sasvim dosledno sprovedena. Možda bi se moglo reći da ovaj zbornik sadrži zapravo dve knjige: jedna bi se kretala na uopštenoj, apstraktno-teorijskoj ravni, a druga na ravni naše društvene prošlosti i sadašnjosti. Ovakav kakav je, zbornik takođe može da se brani; ali, možda bi takvom podelom dobio na kvalitetu. Izdvajanjem ove druge "knjige" i njenim sistematičnim dopunjavanjem detaljnijim, iskustveno potkrepljenim radovima o sferama i pitanjima koji sada nedostaju, dobili bismo istinski kapitalno delo, kako reče M. Blagojević, o Srbiji.

No, najvažnije od svega je što se ova knjiga pojavila, i to baš u ovom prekretnom trenutku, kad srpsko društvo "traži svoju dušu" - svoj novi politički i kulturni identitet. Upravo sada treba žensku stranu stvari nametnuti kao temu, a ne ostavljati je za "neka bolja vremena"; jer, "bolja vremena" nikada neće doći, ako se oko toga ne potrudimo.

Gore